Ἰακώβου

Pierwszy z tzw. listów powszechnych (lub katolickich) pochodzi od św. Jakuba. Cała niemal tradycja uważa za autora listu św. Jakuba Młodszego, krewnego Chrystusa Pana i zwierzchnika Kościoła jerozolimskiego (Mk 15.40; Dz 12.17 i Ga 1.19). Wymienia go św. Mateusz w swym katalogu Apostołów (Mt 10.3) jako syna Alfeusza (w odróżnieniu od św. Jakuba Starszego, syna Zebedeusza, a brata św. Jana). Dzięki interwencji św. Jakuba Młodszego na tzw. soborze jerozolimskim (Dz 15.13nn) został zażegnany groźny spór o konieczność zachowywania Prawa starotestamentowego przez nawróconych pogan. Ciesząc się wielkim poważaniem i wpływami, Apostoł stał się ofiarą nienawiści Sanhedrynu i poniósł śmierć męczeńską w roku 62. Wobec braku kryteriów zewnętrznych czas powstania listu jest trudny do ustalenia. Został on napisany w każdym razie nie później niż w roku 62, możliwe, że przed soborem w Jerozolimie (r. 49/50).

Zarówno tematyka, jak i konkretna treść listu świadczą o pochodzeniu Autora z Żydów. Wprawdzie bardzo poprawny, niekiedy nawet wytworny, język grecki oryginału niezupełnie odpowiada danym Pisma świętego i tradycji o św. Jakubie Młodszym, prawdopodobnie jednak Autor posługiwał się, jak zwykle w starożytności, sekretarzem dbającym także o poprawny język i styl. Poprzez szatę literacką można stosunkowo łatwo dostrzec semicki sposób myślenia, związany z ST.

Do IV wieku w niektórych Kościołach nie zaliczano tego listu do ksiąg natchnionych. Od połowy IV wieku wszyscy jednomyślnie uznają go za księgę NT, co uroczyście zatwierdził Sobór Trydencki.

List zawiera zbiór krótkich i zwięzłych pouczeń moralnych na różne tematy, sprawiających raczej wrażenie żywego słowa. Tytuł tylko (Jk 1.1) i może aluzja do urzędu nauczycielskiego Autora (Jk 3.1) nadają słowom św. Jakuba charakter listu. Nadto brak w nim pierwiastka osobistego, tak charakterystycznego w listach św. Pawła, brak gruntownego wykładu konkretnej prawdy lub prawd teologicznych, brak wreszcie odpowiedniego zakończenia, właściwego każdej formie listu. Za to używa Autor chętnie przykładów, obrazujących poszczególne pouczenia, dialogów i personifikacji; stosownie do rodzaju pouczenia to przekonuje, to gani, zachęca lub grozi. Ten sposób przedstawiania myśli religijno-moralnej był bardzo rozpowszechniony w czasach rodzącego się chrześcijaństwa, a nawet w czasach przedchrześcijańskich. Spotykamy go w licznych apokryfach (m.in. w niedawno znalezionych rękopisach z Qumran).

List św. Jakuba ma charakter praktyczny. Głównym celem Autora było napomnienie chrześcijan (zwłaszcza pochodzących z Żydów) do wytrwania w "słowie prawdy", które niedawno przyjęli. Omawia zatem św. Jakub chrześcijańską postawę wobec różnych doświadczeń i pokus (Jk 1.2-18), podkreśla konieczność dobrych uczynków, które płyną z wiary (Jk 1.19-27), przede wszystkim uczynków miłości bliźniego, występując przeciw kłótliwości, chciwości, przywiązaniu do świata, a zwłaszcza przeciwko uciskowi ubogich (Jk 3.1-5,20). Niektóre pouczenia przypominają żywo wypowiedzi Chrystusa Pana z Kazania na Górze. Nie brak i aluzji liturgicznych; między innymi wyraźnie opisane jest namaszczenie chorych (Jk 5.14n), co stanowi jedno z głównych źródeł nauki Kościoła o tym sakramencie.

1
Pozdrowienie
Zgodnie ze zwyczajem starożytnej epistolografii Autor przedstawia się czytelnikom jako sługa Bogai Chrystusa. Nawiązuje przez to niedwuznacznie do ksiąg ST, w których Patriarchowie, inni wybitni mężowie oraz Prorocy noszą ten zaszczytny tytuł (np. Abraham - Rdz 26.24; Jakub - Rdz 32.10; Mojżesz - Wj 14.31; Lb 11.11; Dawid - 2Sm 7.5; Izajasz - Iz 20.3 itd.). Adresatem jest nowy Lud Boży złożony z chrześcijan przebywających w środowiskach obcych. Treść listu nie wskazuje na to, by pouczenia skierowane były wyłącznie do wyznawców Chrystusa pochodzących z Żydów, choć w intencji Autora oni byli szczególnymi odbiorcami nauczania przekazanego w liście. Dwanaście pokoleńoznacza więc nie jak w ST lud Boży dawnego Przymierza, ale prawdziwego Izraela Bożego - członków Kościoła (por. Ga 6.16; Rz 9.6-8).
Ἰάκωβος θεοῦ καὶ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ δοῦλος ταῖς δώδεκα φυλαῖς ταῖς ἐν τῇ διασπορᾷ χαίρειν. Jacobus, Dei et Domini nostri Jesu Christi servus, duodecim tribubus, quæ sunt in dispersione, salutem. Jakub, Boga i Pana, Jezusa Pomazańca*, niewolnik, dwunastu plemionom, (tym)** w rozproszeniu, radować się***.
* Tu znaczenie etymologiczne; normalnie już jak imię własne: "Chrystus".
** Rodzajniki greckie były pierwotnie zaimkami wskazującymi.
*** Wyraz wzięty ze świeckich formuł epistolografii greckiej.
Doświadczenia i pokusy
Πᾶσαν χαρὰν ἡγήσασθε, ἀδελφοί μου, ὅταν πειρασμοῖς περιπέσητε ποικίλοις, Omne gaudium existimate fratres mei, cum in tentationes varias incideritis: (Za) całą radość uznajcie, bracia moi, kiedy (w) doświadczenia wpadniecie rozmaite,
γινώσκοντες ὅτι τὸ δοκίμιον ὑμῶν τῆς πίστεως κατεργάζεται ὑπομονήν. scientes quod probatio fidei vestræ patientiam operatur. wiedząc, że (to) wypróbowanie* waszej wiary sprawia wytrwałość;
* Inna lekcja: substantywizowany przymiotnik, "wypróbowanie".
ἡ δὲ ὑπομονὴ ἔργον τέλειον ἐχέτω, ἵνα ἦτε τέλειοι καὶ ὁλόκληροι ἐν μηδενὶ λειπόμενοι. Patientia autem opus perfectum habet: ut sitis perfecti et integri in nullo deficientes. (ta) zaś wytrwałość dzieło dojrzale niech ma, aby bylibyście dojrzali i w pełni wyposażeni, w niczym (nie) odczuwając braku.
Εἰ δέ τις ὑμῶν λείπεται σοφίας, αἰτείτω παρὰ τοῦ διδόντος θεοῦ πᾶσιν ἁπλῶς καὶ μὴ ὀνειδίζοντος καὶ δοθήσεται αὐτῷ. Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, et non improperat: et dabitur ei. Jeśli zaś ktoś (z) was odczuwa brak mądrości, niech prosi u dającego Boga* wszystkim z prostotą i nie lżącego, i zostanie dane mu.
* "dającego Boga" - według składni oryginału greckiego: "Boga, który daje".
αἰτείτω δὲ ἐν πίστει μηδὲν διακρινόμενος· ὁ γὰρ διακρινόμενος ἔοικεν κλύδωνι θαλάσσης ἀνεμιζομένῳ καὶ ῥιπιζομένῳ. Postulet autem in fide nihil hæsitans: qui enim hæsitat, similis est fluctui maris, qui a vento movetur et circumfertur: Niech prosi zaś w wierze, nic (nie) wahając się, bo wahający się jest podobny fali morza, wznoszonej przez wiatr i miotanej;
μὴ γὰρ οἰέσθω ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος ὅτι λήμψεταί τι παρὰ τοῦ κυρίου, non ergo æstimet homo ille quod accipiat aliquid a Domino. nie bowiem niech spodziewa się człowiek ów, że otrzyma coś od Pana,
ἀνὴρ δίψυχος, ἀκατάστατος ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς αὐτοῦ. Vir duplex animo inconstans est in omnibus viis suis. (jako) mąż dwuduszny*, niespokojny na wszystkich drogach jego.
* Wprowadzamy tu neologizm jako kalkę wyrazu oryginalnego. Sens: zmienny, nieszczery.
Καυχάσθω δὲ ὁ ἀδελφὸς ὁ ταπεινὸς ἐν τῷ ὕψει αὐτοῦ, Glorietur autem frater humilis in exaltatione sua: Niech chełpi się zaś brat, (ten) uniżony, w wysokości jego*,
* Sens: "swej".
ὁ δὲ πλούσιος ἐν τῇ ταπεινώσει αὐτοῦ, ὅτι ὡς ἄνθος χόρτου παρελεύσεται. dives autem in humilitate sua, quoniam sicut flos fœni transibit; zaś bogaty w uniżeniu jego*, bo jak kwiat trawy przejdzie.
* Sens: "swym".
ἀνέτειλεν γὰρ ὁ ἥλιος σὺν τῷ καύσωνι καὶ ἐξήρανεν τὸν χόρτον καὶ τὸ ἄνθος αὐτοῦ ἐξέπεσεν καὶ ἡ εὐπρέπεια τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἀπώλετο· οὕτως καὶ ὁ πλούσιος ἐν ταῖς πορείαις αὐτοῦ μαρανθήσεται. exortus est enim sol cum ardore, et arefecit fœnum, et flos ejus decidit, et decor vultus ejus deperiit: ita et dives in itineribus suis marcescet. Wzeszło bowiem słońce razem z upałem i wysuszyło (tę) trawę, i kwiat jej opadł, i wspaniałość oblicza jego zginęła; tak i bogaty na drogach jego* zmarnieje.
* Sens: "swych".
Μακάριος ἀνὴρ ὃς ὑπομένει πειρασμόν, ὅτι δόκιμος γενόμενος λήμψεται τὸν στέφανον τῆς ζωῆς ὃν ἐπηγγείλατο τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν. Beatus vir qui suffert tentationem: quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitæ, quam repromisit Deus diligentibus se. Szczęśliwy mąż, który znosi doświadczanie, bo wypróbowanym stawszy się, otrzyma wieniec życia, który obiecał* miłującym Go.
* Inne lekcje zamiast "obiecał": "obiecał Pan": "obiecał Bóg".
μηδεὶς πειραζόμενος λεγέτω ὅτι Ἀπὸ θεοῦ πειράζομαι· ὁ γὰρ θεὸς ἀπείραστός ἐστιν κακῶν, πειράζει δὲ αὐτὸς οὐδένα. Nemo cum tentatur, dicat quoniam a Deo tentatur: Deus enim intentator malorum est: ipse autem neminem tentat. Nikt doświadczany niech mówi, że: "Od Boga jestem doświadczany"; bo Bóg niepodatny na doświadczania jest zła, (nie) doświadcza zaś sam nikogo.
ἕκαστος δὲ πειράζεται ὑπὸ τῆς ἰδίας ἐπιθυμίας ἐξελκόμενος καὶ δελεαζόμενος· Unusquisque vero tentatur a concupiscentia sua abstractus, et illectus. Każdy zaś jest doświadczany przez własne pożądanie, odciągany i łowiony na przynętę;
εἶτα ἡ ἐπιθυμία συλλαβοῦσα τίκτει ἁμαρτίαν, ἡ δὲ ἁμαρτία ἀποτελεσθεῖσα ἀποκύει θάνατον. Deinde concupiscentia cum conceperit, parit peccatum: peccatum vero cum consummatum fuerit, generat mortem. potem pożądanie zaszedłszy w ciążę rodzi grzech, zaś grzech wydoroślały płodzi śmierć.
Μὴ πλανᾶσθε, ἀδελφοί μου ἀγαπητοί. Nolite itaque errare, fratres mei dilectissimi. Nie łudźcie się, bracia moi umiłowani.
πᾶσα δόσις ἀγαθὴ καὶ πᾶν δώρημα τέλειον ἄνωθέν ἐστιν καταβαῖνον ἀπὸ τοῦ πατρὸς τῶν φώτων, παρ᾽ ᾧ οὐκ ἔνι παραλλαγὴ ἢ τροπῆς ἀποσκίασμα. Omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio. Każde danie dobre i każdy dar dojrzały* z góry jest, zstępujący od Ojca świateł, u którego nie jest zmienianie lub przesilenia** zacienienie***.
* Lub: "doskonały".
** O astronomicznym przesileniu dnia z nocą. Tu sens przenośny.
*** Inne lekcje zamiast słów "zmienianie lub przesilenia zacienienie": "zmienianie lub (albo zamiast "lub" rodzajnik w nominatiwie liczby pojedynczej) przesilenia zacienienia"; "zmienianie lub przesilenie zacienienia": "zmieniania lub przesilenia zacienienia"; "zacienienie, lub przesilenie, lub zmienianie": "zmienianie lub przechylenia się zacienienie"; "zmienianie lub przechylenie się zacienienia". Uwaga: wyraz "przesilenia" ma w przekładzie formę dopełniacza liczby pojedynczej.
βουληθεὶς ἀπεκύησεν ἡμᾶς λόγῳ ἀληθείας εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς ἀπαρχήν τινα τῶν αὐτοῦ κτισμάτων. Voluntarie enim genuit nos verbo veritatis, ut simus initium aliquod creaturæ ejus. Postanowiwszy spłodził nas słowem prawdy, ku być my pierwociną jakąś* Jego stworów.
* Składniej: "byśmy byli pierwociną jakąś".
Posłuszeństwo
Ἴστε, ἀδελφοί μου ἀγαπητοί· ἔστω δὲ πᾶς ἄνθρωπος ταχὺς εἰς τὸ ἀκοῦσαι, βραδὺς εἰς τὸ λαλῆσαι, βραδὺς εἰς ὀργήν· Scitis, fratres mei dilectissimi. Sit autem omnis homo velox ad audiendum: tardus autem ad loquendum, et tardus ad iram. Wiedzcie*, bracia moi umiłowani. Niech będzie zaś** każdy człowiek szybki ku usłyszeć, powolny ku powiedzieć, powolny ku gniewowi;
* Według formy możliwe też: "Wiecie".
** Inne lekcje zamiast słów "Wiedzcie, (…) Niech będzie zaś": "Bracia moi umiłowani, niech będzie zaś"; "Wiedzcie zaś, bracia moi umiłowani. Niech będzie zaś"; "Tak że, bracia moi umiłowani, niech będzie"; "I teraz, bracia nasi, niech będzie".
ὀργὴ γὰρ ἀνδρὸς δικαιοσύνην θεοῦ οὐκ ἐργάζεται. Ira enim viri justitiam Dei non operatur. gniew bowiem męża sprawiedliwości Boga nie działa.
διὸ ἀποθέμενοι πᾶσαν ῥυπαρίαν καὶ περισσείαν κακίας ἐν πραΰτητι, δέξασθε τὸν ἔμφυτον λόγον τὸν δυνάμενον σῶσαι τὰς ψυχὰς ὑμῶν. Propter quod abjicientes omnem immunditiam, et abundantiam malitiæ, in mansuetudine suscipite insitum verbum, quod potest salvare animas vestras. Dlatego odłożywszy od siebie każdy brud i obfitowanie złości, w delikatności przyjmijcie zasadzone słowo, mogące zbawić dusze wasze.
Γίνεσθε δὲ ποιηταὶ λόγου καὶ μὴ μόνον ἀκροαταὶ παραλογιζόμενοι ἑαυτούς. Estote autem factores verbi, et non auditores tantum: fallentes vosmetipsos. Stawajcie się zaś czyniącymi* słowa i nie jedynie słuchaczami, oszukującymi siebie samych.
* W oryginale forma rzeczownikowa: "czynicielami słowa".
ὅτι εἴ τις ἀκροατὴς λόγου ἐστὶν καὶ οὐ ποιητής, οὗτος ἔοικεν ἀνδρὶ κατανοοῦντι τὸ πρόσωπον τῆς γενέσεως αὐτοῦ ἐν ἐσόπτρῳ· Quia si quis auditor est verbi, et non factor, hic comparabitur viro consideranti vultum nativitatis suæ in speculo: Bo jeśli ktoś słuchaczem słowa jest i nie czyniącym*, ten jest podobny (do) męża oglądającego twarz urodzenia jego w lustrze;
* W oryginale forma rzeczownikowa: "czynicielem".
κατενόησεν γὰρ ἑαυτὸν καὶ ἀπελήλυθεν καὶ εὐθέως ἐπελάθετο ὁποῖος ἦν. consideravit enim se, et abiit, et statim oblitus est qualis fuerit. obejrzał bowiem siebie samego, i odszedł, i zaraz zapomniał, jaki był.
ὁ δὲ παρακύψας εἰς νόμον τέλειον τὸν τῆς ἐλευθερίας καὶ παραμείνας, οὐκ ἀκροατὴς ἐπιλησμονῆς γενόμενος ἀλλὰ ποιητὴς ἔργου, οὗτος μακάριος ἐν τῇ ποιήσει αὐτοῦ ἔσται. Qui autem perspexerit in legem perfectam libertatis, et permanserit in ea, non auditor obliviosus factus, sed factor operis: hic beatus in facto suo erit. (Ten) zaś, (który zajrzał) w prawo dojrzałe, (to) wolności. i (który wytrwał przy), nie słuchaczem zapomnienia stawszy się, ale czyniącym* dzieło, ten szczęśliwy w (tym) czynieniu jego będzie.
* W oryginale forma rzeczownikowa: "czynicielem dzieła".
Εἴ τις δοκεῖ θρησκὸς εἶναι μὴ χαλιναγωγῶν γλῶσσαν αὐτοῦ ἀλλὰ ἀπατῶν καρδίαν αὐτοῦ, τούτου μάταιος ἡ θρησκεία. Si quis autem putat se religiosum esse, non refrenans linguam suam, sed seducens cor suum, hujus vana est religio. Jeśli ktoś uważa, religijnym być*, nie prowadząc przy pomocy wędzidła języka jego**, ale zwodząc serce jego***, tego czczą religia.
* Składniej: "że religijny jest".
** Sens: "swego".
*** Sens: "swoje".
θρησκεία καθαρὰ καὶ ἀμίαντος παρὰ τῷ θεῷ καὶ πατρὶ αὕτη ἐστίν, ἐπισκέπτεσθαι ὀρφανοὺς καὶ χήρας ἐν τῇ θλίψει αὐτῶν, ἄσπιλον ἑαυτὸν τηρεῖν ἀπὸ τοῦ κόσμου. Religio munda et immaculata apud Deum et Patrem, hæc est: visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum, et immaculatum se custodire ab hoc sæculo. Religia czysta i nieskalana przed Bogiem i Ojcem ta jest: nawiedzać sieroty i wdowy w utrapieniu ich, niesplamionym siebie samego strzec* z dala od świata.
* Inne lekcje zamiast słów "niesplamionym siebie samego strzec": "niesplamionymi siebie samych strzec"; "osłaniać ich".
2
Traktujcie wszystkich tak samo
Ἀδελφοί μου, μὴ ἐν προσωπολημψίαις ἔχετε τὴν πίστιν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τῆς δόξης. Fratres mei, nolite in personarum acceptione habere fidem Domini nostri Jesu Christi gloriæ. Bracia moi, nie w braniu według twarzy* miejcie wiarę (w) Pana naszego, Jezusa Pomazańca, chwały**.
* Metafora oceniania kogoś według pozorów zewnętrznych.
** Funkcja syntaktyczna tego genetiwu nie jest jasna. W przyjętym przekładzie uznany został za genetivus odpowiadający na pytanie "jakiego Pana": "Pana (…) chwały". Może jednak miałby to być genetivus obiectivus po "wiarę": "wiarę w chwałę Pana naszego, Jezusa Pomazańca". W tym jednak wypadku rodzajnik poprzedzający rzeczownik "chwały" powinien znajdować się przed rodzajnikiem "Pana".
Bez wątpienia Autor Listu nawiązuje do sytuacji ówczesnych wspólnot chrześcijańskich; ich członkowie zajmowali bardzo różne szczeble starożytnej drabiny socjalnej. Jk się wydaje, dawano często ubogim dotkliwie odczuwać ich pozycję społeczną. Podobne wypadki zdarzały się już prawdopodobnie na agapach w Koryncie (1Kor 11.22). Takie postępowanie pozostaje jednak w jaskrawej sprzeczności z nauką Jezusa i obietnicami mesjańskimi, w których ubodzy stanowią grupę uprzywilejowaną. W związku z tym Autor przestrzega najpierw ogólnie przed bezpodstawnym okazywaniem względów jednym na niekorzyść drugich. W ST (i na całym starożytnym Wschodzie) taka postawa nie należała do rzadkości, a raczej była ogólnie stosowana w różnych przejawach życia społecznego. Szczególnie szkodliwa okazywała się w praktyce sądowniczej, gdzie człowiek ubogi był częstokroć zupełnie bezradny w sporze z wpływowym i zamożnym przeciwnikiem (por. ostrzeżenia Joz 1.17; 16.19: a zwł. Kpl 19.15). W przeciwieństwie do człowieka Bóg nie ma względu na osoby (Pwt 10.17; 2Krn 19.7; Syr 35.13; w NT Ga 2.6); sądzi równą miarą poganina i Izraelitę (Rz 2.11 - por. Dz 10.34). Podobnie Jezus Chrystus, wysłannik Boga, odzwierciedla ten przymiot Ojca, co nawet uznają (Lk 20.21) Jego przeciwnicy.
ἐὰν γὰρ εἰσέλθῃ εἰς συναγωγὴν ὑμῶν ἀνὴρ χρυσοδακτύλιος ἐν ἐσθῆτι λαμπρᾷ, εἰσέλθῃ δὲ καὶ πτωχὸς ἐν ῥυπαρᾷ ἐσθῆτι, Etenim si introierit in conventum vestrum vir aureum annulum habens in veste candida, introierit autem et pauper in sordido habitu, Jeśli bowiem wejdzie do synagogi waszej mąż mający złoty pierścień, w odzieniu jaśniejącym, wejdzie zaś i ubogi w brudnym* odzieniu,
* Możliwe też: "lichym".
ἐπιβλέψητε δὲ ἐπὶ τὸν φοροῦντα τὴν ἐσθῆτα τὴν λαμπρὰν καὶ εἴπητε, Σὺ κάθου ὧδε καλῶς, καὶ τῷ πτωχῷ εἴπητε, Σὺ στῆθι ἐκεῖ ἢ κάθου ὑπὸ τὸ ὑποπόδιόν μου, et intendatis in eum qui indutus est veste præclara, et dixeritis ei: Tu sede hic bene: pauperi autem dicatis: Tu sta illic; aut sede sub scabello pedum meorum: popatrzycie zaś na (tego) noszącego odzienie jaśniejące i powiecie: "Ty siedź tutaj pięknie", i (temu) ubogiemu powiecie:,,Ty stań tam", lub: "Siedź* pod podnóżkiem mym",
* Inne lekcje zamiast słów "tam, lub: Siedź": "lub: Siedź tam": "lub: Siedź tutaj"; "tam, i: Siedź": "tam, lub: Siedź tutaj"; "lub: Przyjdź, siedź".
οὐ διεκρίθητε ἐν ἑαυτοῖς καὶ ἐγένεσθε κριταὶ διαλογισμῶν πονηρῶν; nonne judicatis apud vosmetipsos, et facti estis judices cogitationum iniquarum? (czy) nie zostaliście rozdzieleni w sobie samych i staliście się sędziami rozważań niegodziwych?
Ἀκούσατε, ἀδελφοί μου ἀγαπητοί· οὐχ ὁ θεὸς ἐξελέξατο τοὺς πτωχοὺς τῷ κόσμῳ πλουσίους ἐν πίστει καὶ κληρονόμους τῆς βασιλείας ἧς ἐπηγγείλατο τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν; Audite, fratres mei dilectissimi: nonne Deus elegit pauperes in hoc mundo, divites in fide, et hæredes regni, quod repromisit Deus diligentibus se? Posłuchajcie, bracia moi umiłowani. Czy nie Bóg wybrał sobie ubogich (dla) świata (jako) bogatych w wierze i dziedziczących królestwo, które obiecał miłującym Go?
ὑμεῖς δὲ ἠτιμάσατε τὸν πτωχόν. οὐχ οἱ πλούσιοι καταδυναστεύουσιν ὑμῶν καὶ αὐτοὶ ἕλκουσιν ὑμᾶς εἰς κριτήρια; vos autem exhonorastis pauperem. Nonne divites per potentiam opprimunt vos, et ipsi trahunt vos ad judicia? Wy zaś nie okazaliście szacunku ubogiemu. Czy nie bogaci biorą pod swą moc was i oni ciągną was na sądzenie?
οὐκ αὐτοὶ βλασφημοῦσιν τὸ καλὸν ὄνομα τὸ ἐπικληθὲν ἐφ᾽ ὑμᾶς; nonne ipsi blasphemant bonum nomen, quod invocatum est super vos? Czy nie oni spotwarzają piękne imię, (to) przywołane na was?
εἰ μέντοι νόμον τελεῖτε βασιλικὸν κατὰ τὴν γραφήν, Ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν, καλῶς ποιεῖτε· Si tamen legem perficitis regalem secundum Scripturas: Diliges proximum tuum sicut teipsum: bene facitis: Jeśli jednakże prawo spełniacie królewskie według Pisma: Będziesz miłować (tego) tuż obok twego jak ciebie samego, pięknie* czynicie;
* Sens: dobrze.
εἰ δὲ προσωπολημπτεῖτε, ἁμαρτίαν ἐργάζεσθε ἐλεγχόμενοι ὑπὸ τοῦ νόμου ὡς παραβάται. si autem personas accipitis, peccatum operamini, redarguti a lege quasi transgressores. jeśli zaś bierzecie według twarzy*, grzech działacie, zawstydzani** przez Prawo jako przestępcy.
* Metaforycznie o traktowaniu człowieka według rzeczy zewnętrznych.
** Sens: oskarżani.
ὅστις γὰρ ὅλον τὸν νόμον τηρήσῃ πταίσῃ δὲ ἐν ἑνί, γέγονεν πάντων ἔνοχος. Quicumque autem totam legem servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus. Ktokolwiek bowiem całe Prawo przestrzegłby*, potknąłby się zaś w jednym, stał się wszystkich winien.
* Sens: zachowałby.
ὁ γὰρ εἰπών, Μὴ μοιχεύσῃς, εἶπεν καί, Μὴ φονεύσῃς· εἰ δὲ οὐ μοιχεύεις φονεύεις δέ, γέγονας παραβάτης νόμου. Qui enim dixit: Non mœchaberis, dixit et: Non occides. Quod si non mœchaberis, occides autem, factus es transgressor legis. (Ten) bowiem, (który powiedział): Nie będziesz cudzołożyć, powiedział i: Nie będziesz zabijać; i zaś* nie cudzołożysz, zabijasz zaś, stałeś się przestępcą Prawa.
* "I zaś" w sensie: , "chociaż".
οὕτως λαλεῖτε καὶ οὕτως ποιεῖτε ὡς διὰ νόμου ἐλευθερίας μέλλοντες κρίνεσθαι. Sic loquimini, et sic facite sicut per legem libertatis incipientes judicari. Tak mówcie i tak czyńcie, jak poprzez prawo wolności mający być sądzeni.
ἡ γὰρ κρίσις ἀνέλεος τῷ μὴ ποιήσαντι ἔλεος· κατακαυχᾶται ἔλεος κρίσεως. Judicium enim sine misericordia illi qui non fecit misericordiam: superexaltat autem misericordia judicium. Bo osądzenie bezlitosne (dla tego), (który) nie (uczynił) litości; chełpi się* litość (nad) osądzeniem**.
* Tu w sensie pozytywnym: stoi wyżej.
** Sens: litość stoi wyżej od osądzenia według prawa.
Wiara i czyny
Τί τὸ ὄφελος, ἀδελφοί μου, ἐὰν πίστιν λέγῃ τις ἔχειν ἔργα δὲ μὴ ἔχῃ; μὴ δύναται ἡ πίστις σῶσαι αὐτόν; Quid proderit, fratres mei, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeat? numquid poterit fides salvare eum? Jaka korzyść, bracia moi, jeśli wiarę mówiłby ktoś mieć*, dzieł zaś nie miałby? Nie** może wiara zbawić go?
* Składniej: "że ma".
** Lub: "Czy".
ἐὰν ἀδελφὸς ἢ ἀδελφὴ γυμνοὶ ὑπάρχωσιν καὶ λειπόμενοι τῆς ἐφημέρου τροφῆς Si autem frater et soror nudi sint, et indigeant victu quotidiano, Jeśli brat* lub siostra* nadzy byliby i odczuwający brak codziennego** pokarmu,
* O współwyznawcach.
** Sens: wystarczającego na jeden dzień.
εἴπῃ δέ τις αὐτοῖς ἐξ ὑμῶν, Ὑπάγετε ἐν εἰρήνῃ, θερμαίνεσθε καὶ χορτάζεσθε, μὴ δῶτε δὲ αὐτοῖς τὰ ἐπιτήδεια τοῦ σώματος, τί τὸ ὄφελος; dicat autem aliquis ex vobis illis: Ite in pace, calefacimini et saturamini: non dederitis autem eis quæ necessaria sunt corpori, quid proderit? powiedziałby zaś ktoś im z was: "Odchodźcie w pokoju, ogrzewajcie się i nasycajcie się pokarmem" nie dalibyście zaś im koniecznych (dla) ciała, jaka korzyść?
οὕτως καὶ ἡ πίστις, ἐὰν μὴ ἔχῃ ἔργα, νεκρά ἐστιν καθ᾽ ἑαυτήν. Sic et fides, si non habeat opera, mortua est in semetipsa. Tak i wiara, jeśli nie miałaby dzieł, martwa jest w sobie samej.
Ἀλλ᾽ ἐρεῖ τις, Σὺ πίστιν ἔχεις, κἀγὼ ἔργα ἔχω· δεῖξόν μοι τὴν πίστιν σου χωρὶς τῶν ἔργων, κἀγώ σοι δείξω ἐκ τῶν ἔργων μου τὴν πίστιν. Sed dicet quis: Tu fidem habes, et ego opera habeo: ostende mihi fidem tuam sine operibus: et ego ostendam tibi ex operibus fidem meam. Ale powie ktoś, "Ty wiarę masz, a ja dzieła mam". Pokaż mi wiarę twą bez dzieł, i ja ci pokażę dzięki dziełom mym wiarę.
σὺ πιστεύεις ὅτι εἷς ἐστιν ὁ θεός, καλῶς ποιεῖς· καὶ τὰ δαιμόνια πιστεύουσιν καὶ φρίσσουσιν. Tu credis quoniam unus est Deus: bene facis: et dæmones credunt, et contremiscunt. Ty wierzysz, że jeden jest Bóg*? Pięknie czynisz; i demony wierzą i drżą z lęku.
* Inne lekcje zamiast słów "jeden jest Bóg": "jeden Bóg jest"; "Bóg jeden jest"; "jeden Bóg"; "jest Bóg".
θέλεις δὲ γνῶναι, ὦ ἄνθρωπε κενέ, ὅτι ἡ πίστις χωρὶς τῶν ἔργων ἀργή ἐστιν; Vis autem scire, o homo inanis, quoniam fides sine operibus mortua est? Chcesz zaś poznać, o człowieku pusty, że wiara bez dzieł bezczynna* jest?
* Inne lekcje: "martwa"; "pusta".
Ἀβραὰμ ὁ πατὴρ ἡμῶν οὐκ ἐξ ἔργων ἐδικαιώθη ἀνενέγκας Ἰσαὰκ τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον; Abraham pater noster nonne ex operibus justificatus est, offerens Isaac filium suum super altare? Abraham, ojciec nasz, nie dzięki dziełom został uznany za sprawiedliwego, wzniósłszy Izaaka, syna jego, na ołtarz?
βλέπεις ὅτι ἡ πίστις συνήργει τοῖς ἔργοις αὐτοῦ καὶ ἐκ τῶν ἔργων ἡ πίστις ἐτελειώθη, Vides quoniam fides cooperabatur operibus illius: et ex operibus fides consummata est? Widzisz, że wiara współpracuje z dziełami jego i dzięki dziełom wiara stała się dojrzałą,
καὶ ἐπληρώθη ἡ γραφὴ ἡ λέγουσα, Ἐπίστευσεν δὲ Ἀβραὰμ τῷ θεῷ, καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην καὶ φίλος θεοῦ ἐκλήθη. Et suppleta est Scriptura, dicens: Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad justitiam, et amicus Dei appellatus est. i zostało wypełnione Pismo, mówiące: Uwierzył zaś Abraham Bogu, i zostało policzone mu ku usprawiedliwieniu, i przyjacielem Boga został nazwany.
ὁρᾶτε ὅτι ἐξ ἔργων δικαιοῦται ἄνθρωπος καὶ οὐκ ἐκ πίστεως μόνον. Videtis quoniam ex operibus justificatur homo, et non ex fide tantum? Widzicie, że dzięki dziełom jest uznawany za sprawiedliwego człowiek i nie dzięki wierze jedynie.
ὁμοίως δὲ καὶ Ῥαὰβ ἡ πόρνη οὐκ ἐξ ἔργων ἐδικαιώθη ὑποδεξαμένη τοὺς ἀγγέλους καὶ ἑτέρᾳ ὁδῷ ἐκβαλοῦσα; Similiter et Rahab meretrix, nonne ex operibus justificata est, suscipiens nuntios, et alia via ejiciens? Podobnie zaś i Rachab, (ta) nierządna, nie dzięki dziełom została uznana za sprawiedliwą, podjąwszy zwiastunów* i inną drogą wyrzuciwszy?
* Lub: "posłańców".
ὥσπερ γὰρ τὸ σῶμα χωρὶς πνεύματος νεκρόν ἐστιν, οὕτως καὶ ἡ πίστις χωρὶς ἔργων νεκρά ἐστιν. Sicut enim corpus sine spiritu mortuum est, ita et fides sine operibus mortua est. Jak właśnie bowiem ciało bez ducha martwe jest, tak i wiara bez dzieł martwa jest.
3
Panowanie nad językiem
Μὴ πολλοὶ διδάσκαλοι γίνεσθε, ἀδελφοί μου, εἰδότες ὅτι μεῖζον κρίμα λημψόμεθα. Nolite plures magistri fieri fratres mei, scientes quoniam majus judicium sumitis. Nie liczni nauczycielami stawajcie się, bracia moi, wiedząc, że większy sąd weźmiemy.
πολλὰ γὰρ πταίομεν ἅπαντες. εἴ τις ἐν λόγῳ οὐ πταίει, οὗτος τέλειος ἀνὴρ δυνατὸς χαλιναγωγῆσαι καὶ ὅλον τὸ σῶμα. In multis enim offendimus omnes. Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir: potest etiam freno circumducere totum corpus. Wielce bowiem potykamy się wszyscy. Jeśli ktoś w słowie nie potyka się, ten dojrzałym mężem, mocnym (by) poprowadzić przy pomocy wędzidła i całe ciało.
Nowa seria pouczeń jest całkowicie niezależna od poprzedniej. Styl parenetyczny nie wymaga żadnej logiki, ale łączy tematy praktyczno-moralne dowolnie, posługując się co najwyżej słowami kluczowymi jako podstawą asocjacji myśli. Tak np. wzmianka o nauczycielach, posługujących się słowem, nasuwa Autorowi obszerniejsze refleksje nad nadużywaniem języka. Godność nauczyciela była wysoko ceniona zarówno w judaizmie (o nadużywaniu tego tytułu mówi Jezus: Mt 23.7), jak i u chrześcijan. Św. Paweł wymienia nauczycieli wśród charyzmatycznych uzdolnień Kościoła (1Kor 12.28; por. Ef 4.11). Był to urząd udzielany tylko niektórym chrześcijanom. Podobnie jak w Koryncie we wczesnych etapach rozwoju tej wspólnoty, tak również w pozostałych Kościołach występowało niepożądane zjawisko uzurpowania sobie tytułu lub urzędu nauczycielskiego. Z podobnymi samozwańczymi nauczycielami powołującymi się na autorytety wybitnych osób Kościoła (zwłaszcza Piotra-Kefasa) lub zdezaktualizowane wartości (starotestamentalne Prawo) stykali się wielokrotnie Paweł i inni. Dekret tzw. Soboru Jerozolimskiego wspomina również o niektórych, co bez naszego upoważnienia wyszli od nas i zaniepokoili was naukami siejąc zamęt w waszych duszach (Dz 15.24). Taka postawa jest sprzeczna z duchem chrześcijańskiej pokory, ale nadto i pozbawiona roztropności. Samozwańczy bowiem nauczyciele prowadzący nie kończące się dyskusje religijne, będą musieli zdać na sądzie sprawę z nierozważnych często wystąpień. Sąd w nomenklaturze NT jest często równoznaczny z wyrokiem pełnym dezaprobaty. Stwierdzenie to prowadzi z kolei do ogólniejszej refleksji o nadużywaniu organu mowy.
εἰ δὲ τῶν ἵππων τοὺς χαλινοὺς εἰς τὰ στόματα βάλλομεν εἰς τὸ πείθεσθαι αὐτοὺς ἡμῖν, καὶ ὅλον τὸ σῶμα αὐτῶν μετάγομεν. Si autem equis frena in ora mittimus ad consentiendum nobis, et omne corpus illorum circumferimus. Jeśli zaś* koniom wędzidła do pysków rzucamy ku być uległe one** nam, i całe ciało ich przeprowadzamy.
* Inne lekcje zamiast "Jeśli zaś": "Zobacz"; "Oto"; "Zobacz bowiem".
** Składniej: "by one były uległe".
ἰδοὺ καὶ τὰ πλοῖα τηλικαῦτα ὄντα καὶ ὑπὸ ἀνέμων σκληρῶν ἐλαυνόμενα, μετάγεται ὑπὸ ἐλαχίστου πηδαλίου ὅπου ἡ ὁρμὴ τοῦ εὐθύνοντος βούλεται, Ecce et naves, cum magnæ sint, et a ventis validis minentur, circumferuntur a modico gubernaculo ubi impetus dirigentis voluerit. Oto i statki, tak wielkimi będące i przez wiatry twarde popędzanymi, są przeprowadzane przez bardzo małe wiosło sterowe (tam gdzie) poruszenie kierującego postanawia;
οὕτως καὶ ἡ γλῶσσα μικρὸν μέλος ἐστὶν καὶ μεγάλα αὐχεῖ. Ἰδοὺ ἡλίκον πῦρ ἡλίκην ὕλην ἀνάπτει· Ita et lingua modicum quidem membrum est, et magna exaltat. Ecce quantus ignis quam magnam silvam incendit ! tak i język małym członkiem jest i wielkimi chlubi się. Oto jak wielki ogień jak wielki las zapala;
καὶ ἡ γλῶσσα πῦρ· ὁ κόσμος τῆς ἀδικίας ἡ γλῶσσα καθίσταται ἐν τοῖς μέλεσιν ἡμῶν, ἡ σπιλοῦσα ὅλον τὸ σῶμα καὶ φλογίζουσα τὸν τροχὸν τῆς γενέσεως καὶ φλογιζομένη ὑπὸ τῆς γεέννης. Et lingua ignis est, universitas iniquitatis. Lingua constituitur in membris nostris, quæ maculat totum corpus, et inflammat rotam nativitatis nostræ inflammata a gehenna. i język ogniem, świat niesprawiedliwości, język ustanowiony jest wśród członków naszych, plamiący całe ciało i rozpłomieniający krąg urodzenia i rozpłomieniany przez gehennę*.
* Wyraz pochodzenia hebrajskiego. Niektórzy tłumaczą: "piekło".
πᾶσα γὰρ φύσις θηρίων τε καὶ πετεινῶν, ἑρπετῶν τε καὶ ἐναλίων δαμάζεται καὶ δεδάμασται τῇ φύσει τῇ ἀνθρωπίνῃ, Omnis enim natura bestiarum, et volucrum, et serpentium, et ceterorum domantur, et domita sunt a natura humana: Cała bowiem natura zwierząt i fruwających, pełzających i morskich jest ujarzmiana i jest ujarzmiona (przez) naturę ludzką*;
* "natura" - w sensie gatunku, rodzaju.
τὴν δὲ γλῶσσαν οὐδεὶς δαμάσαι δύναται ἀνθρώπων, ἀκατάστατον κακόν, μεστὴ ἰοῦ θανατηφόρου. linguam autem nullus hominum domare potest: inquietum malum, plena veneno mortifero. zaś języka nikt (nie) ujarzmić może (z) ludzi; niespokojne zło, napełniony jadem śmiercionośnym.
ἐν αὐτῇ εὐλογοῦμεν τὸν κύριον καὶ πατέρα καὶ ἐν αὐτῇ καταρώμεθα τοὺς ἀνθρώπους τοὺς καθ᾽ ὁμοίωσιν θεοῦ γεγονότας, In ipsa benedicimus Deum et Patrem: et in ipsa maledicimus homines, qui ad similitudinem Dei facti sunt. Przez niego wysławiamy Pana i Ojca, i przez niego przeklinamy ludzi, (tych) na podobieństwo Boga (którzy stali się);
ἐκ τοῦ αὐτοῦ στόματος ἐξέρχεται εὐλογία καὶ κατάρα. οὐ χρή, ἀδελφοί μου, ταῦτα οὕτως γίνεσθαι. Ex ipso ore procedit benedictio et maledictio. Non oportet, fratres mei, hæc ita fieri. z tych samych ust wychodzi wysławianie i przekleństwo. Nie należy, bracia moi, (by) to tak stawać się*.
* Składniej: "by to tak stawało się".
μήτι ἡ πηγὴ ἐκ τῆς αὐτῆς ὀπῆς βρύει τὸ γλυκὺ καὶ τὸ πικρόν; Numquid fons de eodem foramine emanat dulcem et amaram aquam? Czy źródło z tej samej szczeliny tryska słodyczą i goryczą?
μὴ δύναται, ἀδελφοί μου, συκῆ ἐλαίας ποιῆσαι ἢ ἄμπελος σῦκα; οὔτε ἁλυκὸν γλυκὺ ποιῆσαι ὕδωρ. Numquid potest, fratres mei, ficus uvas facere, aut vitis ficus? Sic neque salsa dulcem potest facere aquam. Czy może, bracia moi. figowiec oliwki uczynić lub winorośl figi? Ani słone* słodką uczynić wodę.
* Inne lekcje zamiast "Ani słone": "Tak ani słone"; "Tak żadne źródło słonej i".
Dwa rodzaje mądrości
Τίς σοφὸς καὶ ἐπιστήμων ἐν ὑμῖν; δειξάτω ἐκ τῆς καλῆς ἀναστροφῆς τὰ ἔργα αὐτοῦ ἐν πραΰτητι σοφίας. Quis sapiens et disciplinatus inter vos? Ostendat ex bona conversatione operationem suam in mansuetudine sapientiæ. Kto mądry i wiedzący wśród was? Niech pokaże z pięknego zachowania się dzieła jego w delikatności mądrości.
εἰ δὲ ζῆλον πικρὸν ἔχετε καὶ ἐριθείαν ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν, μὴ κατακαυχᾶσθε καὶ ψεύδεσθε κατὰ τῆς ἀληθείας. Quod si zelum amarum habetis, et contentiones sint in cordibus vestris: nolite gloriari, et mendaces esse adversus veritatem: Jeśli zaś zazdrość gorzką macie i podjudzanie w sercu waszym, nie chełpcie się i (nie) kłamcie przeciw prawdzie.
οὐκ ἔστιν αὕτη ἡ σοφία ἄνωθεν κατερχομένη ἀλλὰ ἐπίγειος, ψυχική, δαιμονιώδης. non est enim ista sapientia desursum descendens: sed terrena, animalis, diabolica. Nie jest ta mądrość z góry schodząca, ale ziemską, zmysłową, demoniczną;
ὅπου γὰρ ζῆλος καὶ ἐριθεία, ἐκεῖ ἀκαταστασία καὶ πᾶν φαῦλον πρᾶγμα. Ubi enim zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus pravum. gdzie bowiem zazdrość i podjudzanie, tam niepokój i każda zła sprawa.
ἡ δὲ ἄνωθεν σοφία πρῶτον μὲν ἁγνή ἐστιν, ἔπειτα εἰρηνική, ἐπιεικής, εὐπειθής, μεστὴ ἐλέους καὶ καρπῶν ἀγαθῶν, ἀδιάκριτος, ἀνυπόκριτος. Quæ autem desursum est sapientia, primum quidem pudica est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, bonus consentiens, plena misericordia et fructibus bonis, non judicans, sine simulatione. (Ta) zaś z góry mądrość najpierw nieskalana jest, następnie pokojowa, życzliwa, uległa, napełniona litością i owocami dobrymi, nierozróżniająca, nieobłudna;
καρπὸς δὲ δικαιοσύνης ἐν εἰρήνῃ σπείρεται τοῖς ποιοῦσιν εἰρήνην. Fructus autem justitiæ, in pace seminatur, facientibus pacem. owoc zaś sprawiedliwości w pokoju jest siany (dla) czyniących pokój.
4
Poddajcie się Bogu
Πόθεν πόλεμοι καὶ πόθεν μάχαι ἐν ὑμῖν; οὐκ ἐντεῦθεν, ἐκ τῶν ἡδονῶν ὑμῶν τῶν στρατευομένων ἐν τοῖς μέλεσιν ὑμῶν; Unde bella et lites in vobis? nonne hinc: ex concupiscentiis vestris, quæ militant in membris vestris? Skąd wojny i skąd walki wśród was? Nie stąd: z przyjemności waszych biorących udział w wojnie w członkach waszych?
ἐπιθυμεῖτε καὶ οὐκ ἔχετε, φονεύετε καὶ ζηλοῦτε καὶ οὐ δύνασθε ἐπιτυχεῖν, μάχεσθε καὶ πολεμεῖτε, οὐκ ἔχετε διὰ τὸ μὴ αἰτεῖσθαι ὑμᾶς, concupiscitis, et non habetis: occiditis, et zelatis: et non potestis adipisci: litigatis, et belligeratis, et non habetis, propter quod non postulatis. Pożądacie, i nie macie; zabijacie i zazdrościcie, i nie możecie osiągnąć; walczycie i wojujecie. Nie macie, z powodu nie prosić sobie wy*;
* Składniej: "dlatego, że nie prosicie dla siebie".
αἰτεῖτε καὶ οὐ λαμβάνετε διότι κακῶς αἰτεῖσθε, ἵνα ἐν ταῖς ἡδοναῖς ὑμῶν δαπανήσητε. Petitis, et non accipitis: eo quod male petatis: ut in concupiscentiis vestris insumatis. prosicie i nie otrzymujecie, dlatego że źle prosicie sobie, aby wśród przyjemności waszych zrobilibyście wydatki.
W sposób właściwy popularnym pouczeniom moralnym (parenezom) Autor listu omawia szereg wad wynikających z ziemskiej mądrości. Nie należy doszukiwać się związku logicznego czy kunsztownego układu między poszczególnymi członami i wierszami. Autor łączy swoje wskazówki najczęściej za pomocą słów kluczowych, często bez widocznego związku. W każdym jednak razie stanowią one pewne echo poprzednich rozważań (kłótnie, żądze walczące w człowieku, zazdrość, stosunek do świata, odrzucenie szatana, chwiejność itd.). Wiersz ten nawiązuje niedwuznacznie do poprzedniej przygany dotyczącej niesnasek w łonie wspólnot (J 3.14 nn). O ile jednak poprzednio przyczyną ich był brak mądrości, teraz Autor przechodzi do czynnika bardziej antropologicznego. Późny judaizm, a wraz z nim chrześcijaństwo wiedziały dobrze o wewnętrznej rozterce człowieka, przedstawianej na sposób walki dwóch skłonności, dwóch duchów lub ciała i ducha. Walkę tę przedstawił w sposób najbardziej przejmujący Rz 7.14-25; 8.5 nn (zob. kom.). Autor listu akcentuje bardziej działanie złych skłonności, które wszelkimi sposobami starają się wpłynąć na postępowanie człowieka. Ich rozmaite kierunki i dążenia, wyrażane jakże często gwałtownie i bezwzględnie, prowadzą do kłótni i sporów, a niekiedy rodzą nienawiść.
μοιχαλίδες, οὐκ οἴδατε ὅτι ἡ φιλία τοῦ κόσμου ἔχθρα τοῦ θεοῦ ἐστιν; ὃς ἐὰν οὖν βουληθῇ φίλος εἶναι τοῦ κόσμου, ἐχθρὸς τοῦ θεοῦ καθίσταται. Adulteri, nescitis quia amicitia hujus mundi inimica est Dei? quicumque ergo voluerit amicus esse sæculi hujus, inimicus Dei constituitur. Cudzołożnice*, nie wiecie, że przyjaźń świata nieprzyjaźnią Boga jest? Który jeśli więc postanowiłby przyjacielem być świata, nieprzyjacielem Boga ustanawia się.
* Inna lekcja: "Cudzołożnicy i cudzołożnice".
ἢ δοκεῖτε ὅτι κενῶς ἡ γραφὴ λέγει, Πρὸς φθόνον ἐπιποθεῖ τὸ πνεῦμα ὃ κατῴκισεν ἐν ἡμῖν, An putatis quia inaniter Scriptura dicat: Ad invidiam concupiscit spiritus qui habitat in vobis? Czy uważacie, że pusto Pismo mówi: "Ze względu na zawiść pragnie ducha, którego osiedlił* w nas?"
* Inna lekcja: "zamieszkał", wtedy: "który zamieszkał".
μείζονα δὲ δίδωσιν χάριν; διὸ λέγει, Ὁ θεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσιν χάριν. majorem autem dat gratiam. Propter quod dicit: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Większą zaś daje łaskę; Dlatego mówi: Bóg hardym przeciwstawia się, uniżonym zaś daje łaskę.
ὑποτάγητε οὖν τῷ θεῷ, ἀντίστητε δὲ τῷ διαβόλῳ καὶ φεύξεται ἀφ᾽ ὑμῶν, Subditi ergo estote Deo, resistite autem diabolo, et fugiet a vobis. Podporządkujcie się więc Bogu: stańcie przeciw zaś oszczercy*, i ucieknie od was;
* Lub: "diabłu".
ἐγγίσατε τῷ θεῷ καὶ ἐγγιεῖ ὑμῖν. καθαρίσατε χεῖρας, ἁμαρτωλοί, καὶ ἁγνίσατε καρδίας, δίψυχοι. Appropinquate Deo, et appropinquabit vobis. Emundate manus, peccatores: et purificate corda, duplices animo. zbliżcie się do Boga; i zbliży się do was. Oczyśćcie ręce, grzesznicy, i uczyńcie nieskalanymi serca, dwuduszni*.
* Przekład dosłowny.
ταλαιπωρήσατε καὶ πενθήσατε καὶ κλαύσατε. ὁ γέλως ὑμῶν εἰς πένθος μετατραπήτω καὶ ἡ χαρὰ εἰς κατήφειαν. Miseri estote, et lugete, et plorate: risus vester in luctum convertatur, et gaudium in mœrorem. Znieście udrękę, i znieście ból, i zapłaczcie; śmiech wasz w boleść niech się obróci i radość w przygnębienie.
ταπεινώθητε ἐνώπιον κυρίου καὶ ὑψώσει ὑμᾶς. Humiliamini in conspectu Domini, et exaltabit vos. Dajcie się uniżyć przed Panem, i wywyższy was.
Μὴ καταλαλεῖτε ἀλλήλων, ἀδελφοί. ὁ καταλαλῶν ἀδελφοῦ ἢ κρίνων τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ καταλαλεῖ νόμου καὶ κρίνει νόμον· εἰ δὲ νόμον κρίνεις, οὐκ εἶ ποιητὴς νόμου ἀλλὰ κριτής. Nolite detrahere alterutrum fratres. Qui detrahit fratri, aut qui judicat fratrem suum, detrahit legi, et judicat legem. Si autem judicas legem, non es factor legis, sed judex. Nie szkalujcie jedni drugich, bracia; szkalujący brata lub sądzący brata jego* szkaluje Prawo i sądzi Prawo; jeśli zaś Prawo sądzisz, nie jesteś czyniącym Prawo, ale sędzią.
* Sens: swego.
εἷς ἐστιν νομοθέτης καὶ κριτὴς ὁ δυνάμενος σῶσαι καὶ ἀπολέσαι· σὺ δὲ τίς εἶ ὁ κρίνων τὸν πλησίον; Unus est legislator et judex, qui potest perdere et liberare. Jeden jest prawodawcami sędzia, (Ten) mogący zbawić i zgubić; ty zaś kim jesteś, sądząc (tego) tuż obok?
Zawodne plany
Ἄγε νῦν οἱ λέγοντες, Σήμερον ἢ αὔριον πορευσόμεθα εἰς τήνδε τὴν πόλιν καὶ ποιήσομεν ἐκεῖ ἐνιαυτὸν καὶ ἐμπορευσόμεθα καὶ κερδήσομεν· Tu autem quis es, qui judicas proximum? Ecce nunc qui dicitis: Hodie, aut crastino ibimus in illam civitatem, et faciemus ibi quidem annum, et mercabimur, et lucrum faciemus: Hejże, teraz mówiący: "Dzisiaj lub jutro pojedziemy do tego miasta i uczynimy* tam rok, i zahandlujemy, i zyskamy":
* Sens: spędzimy.
οἵτινες οὐκ ἐπίστασθε τὸ τῆς αὔριον ποία ἡ ζωὴ ὑμῶν· ἀτμὶς γάρ ἐστε ἡ πρὸς ὀλίγον φαινομένη, ἔπειτα καὶ ἀφανιζομένη. qui ignoratis quid erit in crastino. Quæ est enim vita vestra? vapor est ad modicum parens, którzy nie wiecie (o tym) (tego) jutro*, jakim** życie wasze. Wyziewem bowiem jesteście, (tym)*** na mało**** ukazującym się, następnie i przepadającym;
* Inne lekcje zamiast "o tym (tego) jutro": "o tym jutro"; "o tych jutro".
** Inne lekcje: "jakim bowiem"; "jakim zaś".
*** Inne lekcje zamiast słów "wyziewem bowiem jesteście, tym": "wyziewem bowiem jesteście"; "wyziewem bowiem będzie, tym": "wyziewem będzie, tym"; "wyziewem bowiem jest, tym"; "to", wtedy: "jakim życie wasze, to na mało ukazujące się"; "czy nie jeśli wyziewem, tym".
**** Sens: krótko.
ἀντὶ τοῦ λέγειν ὑμᾶς, Ἐὰν ὁ κύριος θελήσῃ καὶ ζήσομεν καὶ ποιήσομεν τοῦτο ἢ ἐκεῖνο. et deinceps exterminabitur; pro eo ut dicatis: Si Dominus voluerit. Et: Si vixerimus, faciemus hoc, aut illud. zamiast mówić wy*: "Jeśli Pan zechce, i żyć będziemy, a uczynimy to lub tamto".
* Składniej: "zamiast mówić".
νῦν δὲ καυχᾶσθε ἐν ταῖς ἀλαζονείαις ὑμῶν· πᾶσα καύχησις τοιαύτη πονηρά ἐστιν. Nunc autem exsultatis in superbiis vestris. Omnis exsultatio talis, maligna est. Teraz zaś chełpicie się w samochwalstwach waszych; każde chełpienie się takie niegodziwe jest.
εἰδότι οὖν καλὸν ποιεῖν καὶ μὴ ποιοῦντι, ἁμαρτία αὐτῷ ἐστιν. Scienti igitur bonum facere, et non facienti, peccatum est illi. (Dla) umiejącego więc piękno* czynić i nie czyniącemu, grzechem jemu jest.
* Sens: dobro.
5
Ostrzeżenie dla bogatych
Ἄγε νῦν οἱ πλούσιοι, κλαύσατε ὀλολύζοντες ἐπὶ ταῖς ταλαιπωρίαις ὑμῶν ταῖς ἐπερχομέναις. Agite nunc divites, plorate ululantes in miseriis vestris, quæ advenient vobis. Hejże, teraz bogaci, zapłaczcie wołając o lo lo* z powodu udręk waszych, (tych) przychodzących.
* W oryginale onomatopeja zawodzenia.
ὁ πλοῦτος ὑμῶν σέσηπεν καὶ τὰ ἱμάτια ὑμῶν σητόβρωτα γέγονεν, Divitiæ vestræ putrefactæ sunt, et vestimenta vestra a tineis comesta sunt. Bogactwo wasze zgniło i szaty wasze zjedzonymi przez mole stały się,
ὁ χρυσὸς ὑμῶν καὶ ὁ ἄργυρος κατίωται καὶ ὁ ἰὸς αὐτῶν εἰς μαρτύριον ὑμῖν ἔσται καὶ φάγεται τὰς σάρκας ὑμῶν ὡς πῦρ. ἐθησαυρίσατε ἐν ἐσχάταις ἡμέραις. Aurum et argentum vestrum æruginavit: et ærugo eorum in testimonium vobis erit, et manducabit carnes vestras sicut ignis. Thesaurizastis vobis iram in novissimis diebus. złoto wasze i srebro jest przeżarte rdzą, i rdza ich na świadectwo wam będzie i zje ciała wasze jak ogień; zgromadziliście skarb w ostatnich dniach.
ἰδοὺ ὁ μισθὸς τῶν ἐργατῶν τῶν ἀμησάντων τὰς χώρας ὑμῶν ὁ ἀπεστερημένος ἀφ᾽ ὑμῶν κράζει, καὶ αἱ βοαὶ τῶν θερισάντων εἰς τὰ ὦτα κυρίου Σαβαὼθ εἰσεληλύθασιν. Ecce merces operariorum, qui messuerunt regiones vestras, quæ fraudata est a vobis, clamat: et clamor eorum in aures Domini sabbaoth introivit. Oto zapłata pracowników, (tych). (którzy skosili) pola wasze, (ta) odmówiona przez was, krzyczy, i wołania (tych), (którzy zżęli), do uszu Pana Zastępów weszły.
Stosunek NT do bogatych i bogactwa jest jednoznaczny. Krytykę ich przeprowadza ze specjalnym naciskiem trzecia Ewangelia. Już Łukaszowy odpowienik Kazania na Górze błogosławieństwu ubogich przeciwstawia biada przeciw bogaczom (Lk 6.24). Nie mniej wymowna jest przypowieść o bogaczu i Łazarzu (Lk 16.19-31 - zob. kom.). Podobnym językiem przemawiali już prorocy, wskazując na niecelowość gromadzenia bogactw wobec zbliżającej się zagłady; gwarancji swej egzystencji nie należy doszukiwać się w bogactwach, tym bardziej nabytych nieuczciwie, ale w Bogu. Jeszcze bardziej bezsensowna w sytuacji eschatologicznej staje się taka postawa ludzi bogatych, dążących bezwzględnie do pomnażania swych zasobów krzywdą drugich. Toteż zamiast zadowolenia i poczucia bezpieczeństwa wypływającego z nagromadzonych bogactw, powinni oni rozpocząć płacz i lament, wiedząc o losie, jaki ich czeka w chwili ostatecznego obrachunku. Wezwanie do narzekania i lamentacji stanowi bardzo dawny gatunek literacki, spotykany u Proroków (np. Jr 4.8; 6.26); Jk przemawia językiem eschatologii już panującej, rozwijającej się. Bogaci stoją już w obliczu nieszczęść; jest to ostatnia chwila na zastanowienie się.
ἐτρυφήσατε ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ἐσπαταλήσατε, ἐθρέψατε τὰς καρδίας ὑμῶν ἐν ἡμέρᾳ σφαγῆς, Epulati estis super terram, et in luxuriis enutristis corda vestra in die occisionis. Zaczęliście żyć rozpustnie* na ziemi i otoczyliście się zbytkiem, wykarmiliście serca wasze w dniu zabicia.
* Składniej: "żyliście rozpustnie".
κατεδικάσατε, ἐφονεύσατε τὸν δίκαιον, οὐκ ἀντιτάσσεται ὑμῖν. Addixistis, et occidistis justum, et non resistit vobis. Zasądziliście, zabiliście sprawiedliwego. Nie przeciwstawia się wam.
Wytrwałość w cierpieniu
Μακροθυμήσατε οὖν, ἀδελφοί, ἕως τῆς παρουσίας τοῦ κυρίου. ἰδοὺ ὁ γεωργὸς ἐκδέχεται τὸν τίμιον καρπὸν τῆς γῆς μακροθυμῶν ἐπ᾽ αὐτῷ ἕως λάβῃ πρόϊμον καὶ ὄψιμον. Patientes igitur estote, fratres, usque ad adventum Domini. Ecce agricola exspectat pretiosum fructum terræ, patienter ferens donec accipiat temporaneum et serotinum. Stańcie się wielkoduszni więc, bracia, aż do przybycia Pana. Oto rolnik czeka na szacowny owoc ziemi, będąc wielkodusznym w nim*, aż otrzyma** wczesny i późny.
* Sens: sobie.
** Inne lekcje: "otrzyma deszcz"; "deszcz otrzyma"; "otrzyma owoc".
μακροθυμήσατε καὶ ὑμεῖς, στηρίξατε τὰς καρδίας ὑμῶν, ὅτι ἡ παρουσία τοῦ κυρίου ἤγγικεν. Patientes igitur estote et vos, et confirmate corda vestra: quoniam adventus Domini appropinquavit. Stańcie się wielkoduszni i wy, postawcie mocno serca wasze, bo przybycie Pana zbliżyło się.
μὴ στενάζετε, ἀδελφοί, κατ᾽ ἀλλήλων ἵνα μὴ κριθῆτε· ἰδοὺ ὁ κριτὴς πρὸ τῶν θυρῶν ἕστηκεν. Nolite ingemiscere, fratres, in alterutrum, ut non judicemini. Ecce judex ante januam assistit. Nie wzdychajcie, bracia, przeciw jedni drugim, aby nie zostalibyście osądzeni; oto Sędzia przed podwojami stanął.
ὑπόδειγμα λάβετε, ἀδελφοί, τῆς κακοπαθείας καὶ τῆς μακροθυμίας τοὺς προφήτας οἳ ἐλάλησαν ἐν τῷ ὀνόματι κυρίου. Exemplum accipite, fratres, exitus mali, laboris, et patientiæ, prophetas qui locuti sunt in nomine Domini. (Jako) przykład weźcie, bracia, ścierpienia zła i wielkoduszności proroków, którzy powiedzieli w imieniu Pana.
ἰδοὺ μακαρίζομεν τοὺς ὑπομείναντας· τὴν ὑπομονὴν Ἰὼβ ἠκούσατε καὶ τὸ τέλος κυρίου εἴδετε, ὅτι πολύσπλαγχνός ἐστιν ὁ κύριος καὶ οἰκτίρμων. Ecce beatificamus eos qui sustinuerunt. Sufferentiam Job audistis, et finem Domini vidistis, quoniam misericors Dominus est, et miserator. Oto uważamy za szczęśliwych (tych), (którzy zostali wytrwali); (o) wytrwałości Joba usłyszeliście i koniec Pana* zobaczyliście, że wielce serdeczny jest Pan i litościwy.
* Prawdopodobny sens: dany przez Pana.
Πρὸ πάντων δέ, ἀδελφοί μου, μὴ ὀμνύετε μήτε τὸν οὐρανὸν μήτε τὴν γῆν μήτε ἄλλον τινὰ ὅρκον· ἤτω δὲ ὑμῶν τὸ Ναὶ ναὶ καὶ τὸ Οὒ οὔ, ἵνα μὴ ὑπὸ κρίσιν πέσητε. Ante omnia autem, fratres mei, nolite jurare, neque per cælum, neque per terram, neque aliud quodcumque juramentum. Sit autem sermo vester: Est, est: Non, non: ut non sub judicio decidatis. Przede wszystkim zaś, bracia moi, nie przysięgajcie, ani (na) niebo, ani (na) ziemię, ani (na) inną jakąś przysięgę; niech będzie zaś wasze "Tak" tak, i "Nie" nie, aby nie pod osądzenie podpadlibyście.
Modlitwa z wiarą
Κακοπαθεῖ τις ἐν ὑμῖν, προσευχέσθω· εὐθυμεῖ τις, ψαλλέτω· Tristatur aliquis vestrum? oret. Æquo animo est? psallat. Cierpi zło ktoś wśród was? Niech się modli; jest dobrej myśli ktoś? Niech śpiewa.
ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν, προσκαλεσάσθω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς ἐκκλησίας καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ᾽ αὐτὸν ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου. Infirmatur quis in vobis? inducat presbyteros ecclesiæ, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini: Choruje ktoś wśród was? Niech przywoła do siebie starszych* (społeczności wywołanych** i niech się pomodlą nad nim, namaściwszy [go] oliwą w imieniu Pana;
* W Kościele o prezbiterach.
** O Kościele, zob. Dz 5.11* .
καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ κύριος· κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ. et oratio fidei salvabit infirmum, et alleviabit eum Dominus: et si in peccatis sit, remittentur ei. i modlitwa wiary zbawi (tego) będącego nękanym, i podniesie go Pan: i jeśli grzechy byłby uczyniwszy, zostanie odrzucone* mu.
* Sens: zostanie odpuszczone.
ἐξομολογεῖσθε οὖν ἀλλήλοις τὰς ἁμαρτίας καὶ εὔχεσθε ὑπὲρ ἀλλήλων ὅπως ἰαθῆτε. πολὺ ἰσχύει δέησις δικαίου ἐνεργουμένη. Confitemini ergo alterutrum peccata vestra, et orate pro invicem ut salvemini: multum enim valet deprecatio justi assidua. Wyznawajcie sobie więc jedni drugim grzechy i módlcie się za jedni drugich, żeby zostalibyście uleczeni. Wielce jest silne błaganie sprawiedliwego działane.
Ἠλίας ἄνθρωπος ἦν ὁμοιοπαθὴς ἡμῖν, καὶ προσευχῇ προσηύξατο τοῦ μὴ βρέξαι, καὶ οὐκ ἔβρεξεν ἐπὶ τῆς γῆς ἐνιαυτοὺς τρεῖς καὶ μῆνας ἕξ· Elias homo erat similis nobis passibilis: et oratione oravit ut non pluret super terram, et non pluit annos tres, et menses sex. Eliasz człowiekiem był mającym podobne doznania (do) nas, i modlitwą pomodlił się, (by) nie spaść deszcz*, i nie spadł deszcz na ziemię (przez) lata trzy i miesięcy sześć;
* Składniej: "by nie spadł deszcz".
καὶ πάλιν προσηύξατο, καὶ ὁ οὐρανὸς ὑετὸν ἔδωκεν καὶ ἡ γῆ ἐβλάστησεν τὸν καρπὸν αὐτῆς. Et rursum oravit: et cælum dedit pluviam, et terra dedit fructum suum. i znowu pomodlił się, i niebo deszcz dało, i ziemia zrodziła owoc jej.
Ἀδελφοί μου, ἐάν τις ἐν ὑμῖν πλανηθῇ ἀπὸ τῆς ἀληθείας καὶ ἐπιστρέψῃ τις αὐτόν, Fratres mei, si quis ex vobis erraverit a veritate, et converterit quis eum: Bracia moi, jeśli ktoś wśród was zbłąkałby się od prawdy i zawróciłby ktoś go,
γινωσκέτω ὅτι ὁ ἐπιστρέψας ἁμαρτωλὸν ἐκ πλάνης ὁδοῦ αὐτοῦ σώσει ψυχὴν αὐτοῦ ἐκ θανάτου καὶ καλύψει πλῆθος ἁμαρτιῶν. scire debet quoniam qui converti fecerit peccatorem ab errore viæ suæ, salvabit animam ejus a morte, et operiet multitudinem peccatorum. niech wie, że* (ten), (który zawrócił) grzesznika z błąkania się (od) drogi jego, zbawi duszę jego od śmierci** i zasłoni mnogość grzechów.
* Inne lekcje zamiast "niech wie, że": "wiedzcie, że"; "że"; bez "niech wie, że".
** Inne lekcje zamiast "jego od śmierci": "od śmierci jego"; "od śmierci"; "jego".