Πρὸς Τιμόθεον Β

Drugi List do Tymoteusza jest ostatnim natchnionym pismem św. Pawła, zwanym z tego powodu testamentem Apostoła.

Paweł napisał ten list i wysłał z Rzymu w czasie powtórnego uwięzienia, nie na długo przed śmiercią, ok. r. 67 po Chrystusie.

Czując się opuszczonym przez najwierniejszych uczniów, prócz jednego Łukasza, z których jedni sami odeszli przewidując smutny koniec więźnia, a innych on sam porozsyłał - tęskni w osamotnieniu, jak człowiek pewny bliskiej śmierci, za najwierniejszym i najbardziej ukochanym uczniem, dzieckiem duchowym, Tymoteuszem. Z drugiej strony, wierny apostolskiemu powołaniu i urzędowi, nie może zostawić Kościoła efeskiego bez ciągłej nauki, dyscypliny i kierownictwa. Dlatego zwraca się ponownie do Tymoteusza, a przez niego również - jak w pierwszym liście - do tamtejszego Kościoła, o czym świadczy końcowe pozdrowienie: Łaska z wami!

Treść listu - jak ostatnia wola w testamencie - jest ujęta w formę poważną, spokojną, nie jak w pierwszym liście napisanym żywo i z energią.

Czytelnikowi drugiego listu trudno się oprzeć wzruszeniu, gdy patrzy w duchu na Apostoła piszącego słowa, które świadczą o mężnym, spokojnym oczekiwaniu na śmierć męczeńską, z całym poczuciem spełnionego obowiązku aż do ostatniej chwili, oraz z pewnością co do przyrzeczonej przez Chrystusa nagrody.

Bieg myśli w liście jest następujący: Paweł dziękuje Bogu za wiarę Tymoteusza. Od niego jako biskupa Efezu domaga się męstwa w głoszeniu Ewangelii, strzeżenia powierzonego depozytu, pracy na wzór dobrego żołnierza. Poucza Tymoteusza, jak ma walczyć z szerzącymi herezję oraz jakie przymioty przystają słudze Bożemu. Przestrzega przed ludzką przewrotnością. W przewidywaniu rychłej śmierci, zachęca do trwania w powołaniu i zwalczaniu wszelkiego zła, dołączając ostatnie zlecenia i wiadomości.

Na podkreślenie zasługuje następująca prawda wyrażona w liście: Wszelkie Pismo, od Boga natchnione [jest] i pożyteczne do nauczania... (2 Tm 3.16). Tekst ten słusznie przytacza się na dowód faktu natchnienia Pisma świętego.

1

Pozdrowienie
Podobnie jak w adresie 1 Tm, tu również przedstawia się Paweł uroczyście - z woli Boga apostoł Jezusa - nie ze względu na Tymoteusza, któremu nie potrzebuje przecież przypominać godności swego posłannictwa, lecz z uwagi na Efezjan, i to może nie tyle z myślą o chrześcijanach, ile raczej o swych przeciwnikach, którzy może i byli chrześcijanami de nomine, lecz w praktyce wyłączonymi już ze społeczności Chrystusowej. Tak więc znów adres listu pozwala przypuszczać, że pismo, choć formalnie skierowane tylko do jednostki, w rzeczywistości miało być czytane przez całą wspólnotę. Niech też ona wie, że Paweł nie jest apostołem z własnego upodobania ani z ustanowienia innych ludzi, lecz tylko i wyłącznie z woli Boga. Jego posłannictwo opiera się więc na powadze samego Boga. Przedmiotem, treścią całego apostolatu Pawła jest życie wieczne, czyli życie w szczególnej wspólnocie z Jezusem Chrystusem. W nadziei tego życia trwają wszyscy chrześcijanie w przeciwieństwie do pogan, którzy nie mają nadziei (1Tes 4.13). Wiadomo już z 1 Tm, jak bardzo Paweł miał prawo nazywać Tymoteusza swoim umiłowanym dzieckiem: zrodził go przecież przez chrzest do życia nadprzyrodzonego. Łaska, miłosierdzie, pokój - to trzy dobra nadprzyrodzone, ponad które dla chrześcijanina nie ma nic cenniejszego. Żadna z tych wartości nie jest wynikiem zasług człowieka, wszystkie świadczą o niezmierzonej dobroci Boga, odwiecznej, lecz objawionej w czasie przez zbawcze dzieło Jezusa. Dlatego dawcą tych dóbr jest Jezus Chrystus w takim samym stopniu co Bóg Ojciec.
Παῦλος ἀπόστολος Χριστοῦ Ἰησοῦ διὰ θελήματος θεοῦ κατ᾽ ἐπαγγελίαν ζωῆς τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ	Paulus Apostolus Jesu Christi per voluntatem Dei, secundum promissionem vitæ, quæ est in Christo Jesu,	Paweł, wysłannik* Pomazańca Jezusa przez wolę Boga według obietnicy życia, (tego)* w Pomazańcu** Jezusie, * W formie spolszczonej: "apostoł". Przypis ten dotyczy także pozostałych miejsc tej księgi, w których powyższe słowo występuje. Tu znaczenie etymologiczne, normalnie już jak imię własne: "Chrystus". Przypis ten dotyczy także pozostałych miejsc tej księgi, w których powyższe słowo występuje. * Rodzajniki greckie były pierwotnie zaimkami wskazującymi.
Τιμοθέῳ ἀγαπητῷ τέκνῳ, χάρις ἔλεος εἰρήνη ἀπὸ θεοῦ πατρὸς καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν.	Timotheo carissimo filio: gratia, misericordia, pax a Deo Patre, et Christo Jesu Domino nostro.	Tymoteuszowi, umiłowanemu synowi: łaska, litość, pokój od Boga, Ojca, i Pomazańca Jezusa, Pana naszego.
Zachęta do wierności
Χάριν ἔχω τῷ θεῷ, ᾧ λατρεύω ἀπὸ προγόνων ἐν καθαρᾷ συνειδήσει, ὡς ἀδιάλειπτον ἔχω τὴν περὶ σοῦ μνείαν ἐν ταῖς δεήσεσίν μου νυκτὸς καὶ ἡμέρας,	Gratias ago Deo, cui servio a progenitoribus in conscientia pura, quod sine intermissione habeam tui memoriam in orationibus meis, nocte ac die	Wdzięczność mam (dla) Boga, któremu służę od przodków w czystym sumieniu, ponieważ nieustannym mam (to) o tobie wspomnienie w błaganiach mych nocą i dniem,
ἐπιποθῶν σε ἰδεῖν, μεμνημένος σου τῶν δακρύων, ἵνα χαρᾶς πληρωθῶ,	desiderans te videre, memor lacrimarum tuarum, ut gaudio implear,	pragnąc cię zobaczyć, przypomniawszy sobie (o) twych łzach, aby radością zostałbym wypełniony,
ὑπόμνησιν λαβὼν τῆς ἐν σοὶ ἀνυποκρίτου πίστεως, ἥτις ἐνῴκησεν πρῶτον ἐν τῇ μάμμῃ σου Λωΐδι καὶ τῇ μητρί σου Εὐνίκῃ, πέπεισμαι δὲ ὅτι καὶ ἐν σοί.	recordationem accipiens ejus fidei, quæ est in te non ficta, quæ et habitavit primum in avia tua Loide, et matre tua Eunice, certus sum autem quod et in te.	przypomnienie wziąwszy (o) (tej) w tobie nieobłudnej wierze, która zamieszkała najpierw w babce twej Lois i matce twej Eunice, jestem przekonany zaś, że i w tobie.
δι᾽ ἣν αἰτίαν ἀναμιμνῄσκω σε ἀναζωπυρεῖν τὸ χάρισμα τοῦ θεοῦ, ὅ ἐστιν ἐν σοὶ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν μου.	Propter quam causam admoneo te ut resuscites gratiam Dei, quæ est in te per impositionem manuum mearum.	Dla tego powodu przypominam, (by) ty rozpalać do żywości* dar** Boga, który jest w tobie przez nałożenie rąk mych; * Składniej: "byś rozpalał do żywości". ** Chodzi o charyzmat spełniania funkcji zwierzchnika gminy.
οὐ γὰρ ἔδωκεν ἡμῖν ὁ θεὸς πνεῦμα δειλίας ἀλλὰ δυνάμεως καὶ ἀγάπης καὶ σωφρονισμοῦ.	Non enim dedit nobis Deus spiritum timoris: sed virtutis, et dilectionis, et sobrietatis.	nie bowiem dał nam Bóg ducha trwożliwości, ale mocy, i miłości, i przywodzenia do rozsądku.
μὴ οὖν ἐπαισχυνθῇς τὸ μαρτύριον τοῦ κυρίου ἡμῶν μηδὲ ἐμὲ τὸν δέσμιον αὐτοῦ, ἀλλὰ συγκακοπάθησον τῷ εὐαγγελίῳ κατὰ δύναμιν θεοῦ,	Noli itaque erubescere testimonium Domini nostri, neque me vinctum ejus: sed collabora Evangelio secundum virtutem Dei:	Nie więc zawstydź się z powodu świadectwa Pana naszego ani mnie, więźnia Jego, ale wycierp zło razem z dobrą nowiną* według mocy Boga, * "wycierp zło razem z dobrą nowiną" - niektóre przekłady dodają określenie "ze mną": "wycierp zło razem ze mną dla dobrej nowiny".
τοῦ σώσαντος ἡμᾶς καὶ καλέσαντος κλήσει ἁγίᾳ, οὐ κατὰ τὰ ἔργα ἡμῶν ἀλλὰ κατὰ ἰδίαν πρόθεσιν καὶ χάριν, τὴν δοθεῖσαν ἡμῖν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ πρὸ χρόνων αἰωνίων,	qui nos liberavit, et vocavit vocatione sua sancta, non secundum opera nostra, sed secundum propositum suum, et gratiam, quæ data est nobis in Christo Jesu ante tempora sæcularia.	(który zbawił) nas i (który powołał) powołaniem świętym, nie według dzieł naszych, ale według własnego postanowienia i łaski, danej nam w Pomazańcu Jezusie przed czasami wiecznymi, * "który powołał powołaniem" - figura etymologica.
φανερωθεῖσαν δὲ νῦν διὰ τῆς ἐπιφανείας τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ Ἰησοῦ, καταργήσαντος μὲν τὸν θάνατον φωτίσαντος δὲ ζωὴν καὶ ἀφθαρσίαν διὰ τοῦ εὐαγγελίου	Manifestata est autem nunc per illuminationem Salvatoris nostri Jesu Christi, qui destruxit quidem mortem, illuminavit autem vitam, et incorruptionem per Evangelium:	uczynionej widoczną zaś teraz przez pokazanie się Zbawiciela naszego, Pomazańca Jezusa, (który udaremnił) śmierć, (który oświetlił) zaś życie i niezniszczalność przez dobrą nowinę.
εἰς ὃ ἐτέθην ἐγὼ κῆρυξ καὶ ἀπόστολος καὶ διδάσκαλος,	in quo positus sum ego prædicator, et Apostolus, et magister gentium.	do której umieszczony zostałem ja herold, i wysłannik, i nauczyciel. W formie spolszczonej: "apostoł". ** Inne lekcje zamiast "i nauczyciel": "i sługa": "nauczyciel pogan": "i nauczyciel pogan".
δι᾽ ἣν αἰτίαν καὶ ταῦτα πάσχω· ἀλλ᾽ οὐκ ἐπαισχύνομαι, οἶδα γὰρ ᾧ πεπίστευκα καὶ πέπεισμαι ὅτι δυνατός ἐστιν τὴν παραθήκην μου φυλάξαι εἰς ἐκείνην τὴν ἡμέραν.	Ob quam causam etiam hæc patior, sed non confundor. Scio enim cui credidi, et certus sum quia potens est depositum meum servare in illum diem.	Dla tego powodu i te cierpię, ale nie wstydzę się, wiem bowiem, któremu uwierzyłem, i jestem przekonany, że mocny jest depozyt mój ustrzec na ów dzień. O dniu paruzji.
ὑποτύπωσιν ἔχε ὑγιαινόντων λόγων ὧν παρ᾽ ἐμοῦ ἤκουσας ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ τῇ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ·	Formam habe sanorum verborum, quæ a me audisti in fide, et in dilectione in Christo Jesu.	Wzór miej będących zdrowymi słów, które* ode mnie usłyszałeś w wierze i miłości, (tej) w Pomazańcu Jezusie. * W oryginale asymilacja formy do poprzedzającego rzeczownika.
τὴν καλὴν παραθήκην φύλαξον διὰ πνεύματος ἁγίου τοῦ ἐνοικοῦντος ἐν ἡμῖν.	Bonum depositum custodi per Spiritum Sanctum, qui habitat in nobis.	(Tego) pięknego depozytu ustrzeż przez Ducha Świętego, zamieszkującego w nas.
Οἶδας τοῦτο, ὅτι ἀπεστράφησάν με πάντες οἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ, ὧν ἐστιν Φύγελος καὶ Ἑρμογένης.	Scis hoc, quod aversi sunt a me omnes, qui in Asia sunt, ex quibus est Phigellus, et Hermogenes.	Wiesz to, że odwrócili się ode mnie wszyscy (ci) w Azji, (z) których jest Figelos i Hermogenes.
δῴη ἔλεος ὁ κύριος τῷ Ὀνησιφόρου οἴκῳ, ὅτι πολλάκις με ἀνέψυξεν καὶ τὴν ἅλυσίν μου οὐκ ἐπαισχύνθη,	Det misericordiam Dominus Onesiphori domui: quia sæpe me refrigeravit, et catenam meam non erubuit:	Oby dał litość Pan Onezyfora domowi, bo częstokroć mię pokrzepił i kajdan mych nie zawstydził się.
ἀλλὰ γενόμενος ἐν Ῥώμῃ σπουδαίως ἐζήτησέν με καὶ εὗρεν·	sed cum Romam venisset, sollicite me quæsivit, et invenit.	ale stawszy się w Rzymie gorliwie poszukał mię i znalazł -
δῴη αὐτῷ ὁ κύριος εὑρεῖν ἔλεος παρὰ κυρίου ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ. καὶ ὅσα ἐν Ἐφέσῳ διηκόνησεν, βέλτιον σὺ γινώσκεις.	Det illi Dominus invenire misericordiam a Domino in illa die. Et quanta Ephesi ministravit mihi, tu melius nosti.	oby dał mu Pan znaleźć litość u Pana w owym dniu* - i jak w Efezie usłużył, lepiej ty wiesz. * O dniu paruzji.

2

Bądź mocny
Σὺ οὖν, τέκνον μου, ἐνδυναμοῦ ἐν τῇ χάριτι τῇ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ,	Tu ergo fili mi, confortare in gratia, quæ est in Christo Jesu:	Ty więc, synu mój, nabieraj mocy w łasce, (tej) w Pomazańcu Jezusie,
Będąc u kresu życia Paweł jest coraz bardziej zaniepokojony przyszłymi losami Kościołów, a może w szczególności leży mu na sercu przyszłość wspólnoty efeskiej, wykazującej pewną oziębłość w wierze, a ponadto nękanej szkodliwą działalnością tamtejszych pseudoapostołów. Dlatego większość napomnień skierowanych do Tymoteusza dotyczy konieczności wiernego i nade wszystko mężnego trzymania się depozytu wiary. Do tego potrzebna jest - o czym Paweł również wielokrotnie mówił - pomoc Boża w postaci coraz to nowych łask, zsyłanych ludziom za sprawą i dzięki zasługom Jezusa Chrystusa. Treść depozytu wiary, powierzonego pieczołowitej trosce Tymoteusza, ten ostatni otrzymał nie tylko wprost od Pawła, lecz także od jego wysłanników, o których zresztą nic dokładniejszego nie wiemy.
καὶ ἃ ἤκουσας παρ᾽ ἐμοῦ διὰ πολλῶν μαρτύρων, ταῦτα παράθου πιστοῖς ἀνθρώποις, οἵτινες ἱκανοὶ ἔσονται καὶ ἑτέρους διδάξαι.	et quæ audisti a me per multos testes, hæc commenda fidelibus hominibus, qui idonei erant et alios docere.	i co usłyszałeś u mnie w obecności licznych świadków, to podaj wiernym ludziom, którzy zdatni będą, (by) i drugich nauczyć.
συγκακοπάθησον ὡς καλὸς στρατιώτης Χριστοῦ Ἰησοῦ.	Labora sicut bonus miles Christi Jesu.	Wycierp zło razem jak piękny żołnierz Pomazańca Jezusa.
οὐδεὶς στρατευόμενος ἐμπλέκεται ταῖς τοῦ βίου πραγματείαις, ἵνα τῷ στρατολογήσαντι ἀρέσῃ.	Nemo militans Deo implicat se negotiis sæcularibus: ut ei placeat, cui se probavit.	Żaden służący w wojsku (nie) jest wplatany w* (te) życia sprawami zajmowania się, aby (temu) (który zaciągnął do wojska), przypodobałby się; * Wyrażenie metaforyczne, oznaczające zajmowanie się czymś, angażowanie się w coś.
ἐὰν δὲ καὶ ἀθλῇ τις, οὐ στεφανοῦται ἐὰν μὴ νομίμως ἀθλήσῃ.	Nam et qui certat in agone, non coronatur nisi legitime certaverit.	jeśli zaś i walczyłby jako atleta ktoś, nie jest wieńczony, jeśli nie prawidłowo walczyłby jako atleta.
τὸν κοπιῶντα γεωργὸν δεῖ πρῶτον τῶν καρπῶν μεταλαμβάνειν.	Laborantem agricolam oportet primum de fructibus percipere.	Trudzący się rolnik trzeba (jako) pierwszy (z) owoców otrzymywać. Składniej: "Trzeba, by trudzący się rolnik jako pierwszy otrzymywał z owoców".
νόει ὃ λέγω· δώσει γάρ σοι ὁ κύριος σύνεσιν ἐν πᾶσιν.	Intellige quæ dico: dabit enim tibi Dominus in omnibus intellectum.	Myśl, co mówię: da bowiem ci Pan zrozumienie we wszystkim.
Μνημόνευε Ἰησοῦν Χριστὸν ἐγηγερμένον ἐκ νεκρῶν, ἐκ σπέρματος Δαυίδ, κατὰ τὸ εὐαγγέλιόν μου,	Memor esto Dominum Jesum Christum resurrexisse a mortuis ex semine David, secundum Evangelium meum,	Przypominaj sobie Jezusa Pomazańca, podniesionego z martwych, z nasienia* Dawida, według dobrej nowiny mej; * Tu metaforycznie o rodzie.
ἐν ᾧ κακοπαθῶ μέχρι δεσμῶν ὡς κακοῦργος, ἀλλὰ ὁ λόγος τοῦ θεοῦ οὐ δέδεται·	in quo laboro usque ad vincula, quasi male operans: sed verbum Dei non est alligatum.	przez którą cierpię zło aż do więzów jak złoczyńca, ale słowo Boga nie jest związane.
διὰ τοῦτο πάντα ὑπομένω διὰ τοὺς ἐκλεκτούς, ἵνα καὶ αὐτοὶ σωτηρίας τύχωσιν τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ μετὰ δόξης αἰωνίου.	Ideo omnia sustineo propter electos, ut et ipsi salutem consequantur, quæ est in Christo Jesu, cum gloria cælesti.	Przez to wszystko znoszę dla wybranych, aby i oni zbawienie osiągnęliby, (to) w Pomazańcu Jezusie, z chwałą wieczną.
πιστὸς ὁ λόγος· εἰ γὰρ συναπεθάνομεν, καὶ συζήσομεν·	Fidelis sermo: nam si commortui sumus, et convivemus:	Godne wiary słowo: Jeśli bowiem razem umarliśmy, i razem żyć będziemy;
εἰ ὑπομένομεν, καὶ συμβασιλεύσομεν· εἰ ἀρνησόμεθα, κἀκεῖνος ἀρνήσεται ἡμᾶς·	si sustinebimus, et conregnabimus: si negaverimus, et ille negabit nos:	jeśli znosimy, i razem królować będziemy; jeśli odrzucimy, i On odrzuci nas;
εἰ ἀπιστοῦμεν, ἐκεῖνος πιστὸς μένει, ἀρνήσασθαι γὰρ ἑαυτὸν οὐ δύναται.	si non credimus, ille fidelis permanet, negare seipsum non potest.	jeśli jesteśmy niewierni, On wiernym pozostaje, odrzucić bowiem siebie samego nie może.
Unikaj bezsensownych dyskusji
Ταῦτα ὑπομίμνῃσκε διαμαρτυρόμενος ἐνώπιον τοῦ θεοῦ μὴ λογομαχεῖν, ἐπ᾽ οὐδὲν χρήσιμον, ἐπὶ καταστροφῇ τῶν ἀκουόντων.	Hæc commone, testificans coram Domino. Noli contendere verbis: ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem audientium.	To przypominaj, zaświadczając przed Bogiem, aby nie walczyć o słowa. do niczego użyteczne, do przewrócenia słuchających. Inne lekcje: "Panem"; "Pomazańcem"; bez "Bogiem".
σπούδασον σεαυτὸν δόκιμον παραστῆσαι τῷ θεῷ, ἐργάτην ἀνεπαίσχυντον, ὀρθοτομοῦντα τὸν λόγον τῆς ἀληθείας.	Sollicite cura teipsum probabilem exhibere Deo, operarium inconfusibilem, recte tractantem verbum veritatis.	Wykaż gorliwość, (by) siebie samego wypróbowanym postawić przy Bogu, pracownikiem nie zasługującym na zawstydzenie, prosto krojącym słowo prawdy.
τὰς δὲ βεβήλους κενοφωνίας περιΐστασο· ἐπὶ πλεῖον γὰρ προκόψουσιν ἀσεβείας	Profana autem et vaniloquia devita: multum enim proficiunt ad impietatem:	(Tych) zaś profanujących pustych mów unikaj; do coraz większego (stopnia) bowiem posuwać będą bezbożności
καὶ ὁ λόγος αὐτῶν ὡς γάγγραινα νομὴν ἕξει. ὧν ἐστιν Ὑμέναιος καὶ Φίλητος,	et sermo eorum ut cancer serpit: ex quibus est Hymenæus et Philetus,	i słowo ich jak zgorzel paszę mieć będzie; (z) tych jest Hymenajos i Filetos,
οἵτινες περὶ τὴν ἀλήθειαν ἠστόχησαν, λέγοντες τὴν ἀνάστασιν ἤδη γεγονέναι, καὶ ἀνατρέπουσιν τήν τινων πίστιν.	qui a veritate exciderunt, dicentes resurrectionem esse jam factam, et subverterunt quorumdam fidem.	którzy co do prawdy chybili, mówiąc, (że) powstanie* już stać się*, i przewracają niektórych wiarę. Chodzi o zmartwychwstanie w Dniu Ostatnim. ** Składniej: "mówiąc, że powstanie już się stało".
ὁ μέντοι στερεὸς θεμέλιος τοῦ θεοῦ ἕστηκεν, ἔχων τὴν σφραγῖδα ταύτην· Ἔγνω κύριος τοὺς ὄντας αὐτοῦ, καί, Ἀποστήτω ἀπὸ ἀδικίας πᾶς ὁ ὀνομάζων τὸ ὄνομα κυρίου.	Sed firmum fundamentum Dei stat, habens signaculum hoc: cognovit Dominus qui sunt ejus, et discedat ab iniquitate omnis qui nominat nomen Domini.	Jednakże twardy fundament Boga stoi, mając pieczęć tę: "Poznał Pan będących Jego", i: "Niech odstąpi od niesprawiedliwości każdy wymieniający imię Pana".
Ἐν μεγάλῃ δὲ οἰκίᾳ οὐκ ἔστιν μόνον σκεύη χρυσᾶ καὶ ἀργυρᾶ ἀλλὰ καὶ ξύλινα καὶ ὀστράκινα, καὶ ἃ μὲν εἰς τιμὴν ἃ δὲ εἰς ἀτιμίαν·	In magna autem domo non solum sunt vasa aurea, et argentea, sed et lignea, et fictilia: et quædam quidem in honorem, quædam autem in contumeliam.	W wielkim zaś domu nie są jedynie naczynia złote i srebrne, ale i drewniane, i gliniane, i te do szacunku, te zaś do braku szacunku;
ἐὰν οὖν τις ἐκκαθάρῃ ἑαυτὸν ἀπὸ τούτων, ἔσται σκεῦος εἰς τιμήν, ἡγιασμένον, εὔχρηστον τῷ δεσπότῃ, εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν ἡτοιμασμένον.	Si quis ergo emundaverit se ab istis, erit vas in honorem sanctificatum, et utile Domino ad omne opus bonum paratum.	jeśli więc ktoś oczyściłby siebie samego z tych. będzie naczyniem do szacunku, uświęconym, bardzo dogodnym dla pana, do każdego dzieła dobrego przygotowanym.
τὰς δὲ νεωτερικὰς ἐπιθυμίας φεῦγε, δίωκε δὲ δικαιοσύνην πίστιν ἀγάπην εἰρήνην μετὰ τῶν ἐπικαλουμένων τὸν κύριον ἐκ καθαρᾶς καρδίας.	Juvenilia autem desideria fuge, sectare vero justitiam, fidem, spem, caritatem, et pacem cum iis qui invocant Dominum de corde puro.	(Przed) zaś młodzieńczymi pożądaniami uciekaj, ścigaj* zaś usprawiedliwienie, wiarę. miłość, pokój z przywołującymi** Pana z czystego serca. * Metafora sportowa. ** Inne lekcje: "powołującego do siebie" -jako przydawka do "Pana"; "wszystkimi przywołującymi": "wszystkimi miłującymi".
τὰς δὲ μωρὰς καὶ ἀπαιδεύτους ζητήσεις παραιτοῦ, εἰδὼς ὅτι γεννῶσιν μάχας·	Stultas autem et sine disciplina quæstiones devita: sciens quia generant lites.	Zaś głupie i niezdolne do wychowania poszukiwania odwracaj od siebie, wiedząc, że rodzą walki;
δοῦλον δὲ κυρίου οὐ δεῖ μάχεσθαι ἀλλὰ ἤπιον εἶναι πρὸς πάντας, διδακτικόν, ἀνεξίκακον,	Servum autem Domini non oportet litigare: sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem,	niewolnik zaś Pana nie trzeba, (by) walczyć, ale miłym być* względem wszystkich, zdolnym do nauczania, znoszącym zło, * Składniej: "nie trzeba zaś, by niewolnik Pana walczył". ** "miłym być" - to i następne przymiotnikowe określenia stanowią wraz z wcześniejszym "niewolnik" składnię accusativus cum infinitivo po "trzeba". Składniej: "trzeba (…) by miłym był".
ἐν πραΰτητι παιδεύοντα τοὺς ἀντιδιατιθεμένους, μήποτε δώῃ αὐτοῖς ὁ θεὸς μετάνοιαν εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας	cum modestia corripientem eos qui resistunt veritati, nequando Deus det illis pœnitentiam ad cognoscendam veritatem,	w delikatności wychowującym układających siebie przeciw, czy kiedyś nie może da im Bóg zmianę myślenia* ku uznaniu prawdy, * W Nowym Testamencie termin techniczny: "nawrócenie".
καὶ ἀνανήψωσιν ἐκ τῆς τοῦ διαβόλου παγίδος, ἐζωγρημένοι ὑπ᾽ αὐτοῦ εἰς τὸ ἐκείνου θέλημα.	et resipiscant a diaboli laqueis, a quo captivi tenentur ad ipsius voluntatem.	i otrzeźwieją z (tej) oszczercy* pułapki, wzięci żywcem do niewoli przez niego do jego woli. * Inaczej: "diabła".

3

Bezbożność w czasach ostatecznych
Τοῦτο δὲ γίνωσκε, ὅτι ἐν ἐσχάταις ἡμέραις ἐνστήσονται καιροὶ χαλεποί·	Hoc autem scito, quod in novissimis diebus instabunt tempora periculosa:	To zaś wiedz, że w ostatnich dniach nastaną czasy uciążliwe:
ἔσονται γὰρ οἱ ἄνθρωποι φίλαυτοι φιλάργυροι ἀλαζόνες ὑπερήφανοι βλάσφημοι, γονεῦσιν ἀπειθεῖς, ἀχάριστοι ἀνόσιοι	erunt homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasphemi, parentibus non obedientes, ingrati, scelesti,	będą bowiem ludzie kochający siebie samych, kochający pieniądze. samochwalcy. hardzi. krzywdząco mówiący, rodzicom nieulegli, niewdzięczni, nieświątobliwi, Lub: "bluźnierczy".
Niejeden raz już zapowiadał Paweł nieszczęścia, jakie spadną na ludzkość w czasach ostatecznych, wiele razy również mówił o przypadających na owe dni licznych odstępstwach od prawdziwej wiary (por. np. 2Tes 2.3; 1Tm 4.1-5). Zapowiadał to zresztą nie mniej wyraźnie sam Chrystus: Wielu zachwieje się w wierze; będą wzajemnie się wydawać i jedni drugich nienawidzić. Powstaną liczni fałszywi prorocy i wielu w błąd wprowadzą; a ponieważ wzmoże się nieprawość, ostygnie miłość wielu (Mt 24.10-12; por. Mk 13.24; Lk 21.25-28). Korzeniem wszystkich występków, które ludzkość będzie powszechnie popełniać, składających się w sumie na niesłychanie ponury obraz świata, okażą się chciwość i samolubstwo, wskutek czego rozkosz, chęć użycia będą przekładane ponad Boga samego. Ludzie ci co prawda okażą jeszcze niekiedy pozory pobożności, będzie to już jednak tylko iluzja. Nie na wiele też zdadzą się wszelkie pouczenia i perswazja. Paweł nakazuje Tymoteuszowi po prostu unikać tego rodzaju ludzi. Rozpocznie się już bowiem czas definitywnego oddzielenia wyznawców Chrystusa od zwolenników szatana.
ἄστοργοι ἄσπονδοι διάβολοι ἀκρατεῖς ἀνήμεροι ἀφιλάγαθοι	sine affectione, sine pace, criminatores, incontinentes, immites, sine benignitate,	nieluby, nieubłagani, oszczerczy. nieopanowani. nieoswojeni. nie kochający dobra, Metafora zoologiczna. Jej sens: dzicy, niewychowani, wulgarni, nieokrzesani.
προδόται προπετεῖς τετυφωμένοι, φιλήδονοι μᾶλλον ἢ φιλόθεοι,	proditores, protervi, tumidi, et voluptatum amatores magis quam Dei:	zdrajcy. porywczy, poddani próżności, kochający przyjemność raczej niż kochający Boga,
ἔχοντες μόρφωσιν εὐσεβείας τὴν δὲ δύναμιν αὐτῆς ἠρνημένοι· καὶ τούτους ἀποτρέπου.	habentes speciem quidem pietatis, virtutem autem ejus abnegantes. Et hos devita:	mający ukształtowanie nabożności, zaś moc jej (odrzucili); i (od) tych odwracaj się.
ἐκ τούτων γάρ εἰσιν οἱ ἐνδύνοντες εἰς τὰς οἰκίας καὶ αἰχμαλωτίζοντες γυναικάρια σεσωρευμένα ἁμαρτίαις, ἀγόμενα ἐπιθυμίαις ποικίλαις,	ex his enim sunt qui penetrant domos, et captivas ducunt mulierculas oneratas peccatis, quæ ducuntur variis desideriis:	Z tych bowiem są (ci) wciskający się do domów i biorący do niewoli kobietki obsypane grzechami, prowadzone pożądaniami rozmaitymi,
πάντοτε μανθάνοντα καὶ μηδέποτε εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν δυνάμενα.	semper discentes, et numquam ad scientiam veritatis pervenientes.	każdej chwili uczące się i nigdy do uznania prawdy przyjść (nie) mogące.
ὃν τρόπον δὲ Ἰάννης καὶ Ἰαμβρῆς ἀντέστησαν Μωϋσεῖ, οὕτως καὶ οὗτοι ἀνθίστανται τῇ ἀληθείᾳ, ἄνθρωποι κατεφθαρμένοι τὸν νοῦν, ἀδόκιμοι περὶ τὴν πίστιν.	Quemadmodum autem Jannes et Mambres restiterunt Moysi: ita et hi resistunt veritati, homines corrupti mente, reprobi circa fidem;	Jakim sposobem zaś Jannes i Jambres stanęli przeciw Mojżeszowi, tak i ci stają przeciw prawdzie, ludzie (którzy na wylot zniszczyli sobie) myśl, niewypróbowani co do wiary;
ἀλλ᾽ οὐ προκόψουσιν ἐπὶ πλεῖον· ἡ γὰρ ἄνοια αὐτῶν ἔκδηλος ἔσται πᾶσιν, ὡς καὶ ἡ ἐκείνων ἐγένετο.	sed ultra non proficient: insipientia enim eorum manifesta erit omnibus, sicut et illorum fuit.	ale nie posuną się naprzód do większego, bo bezmyślność ich wyjawiona będzie wszystkim, jak i (ta) tamtych stała się.
Wskazówki dla Tymoteusza
Σὺ δὲ παρηκολούθησάς μου τῇ διδασκαλίᾳ, τῇ ἀγωγῇ, τῇ προθέσει, τῇ πίστει, τῇ μακροθυμίᾳ, τῇ ἀγάπῃ, τῇ ὑπομονῇ,	Tu autem assecutus es meam doctrinam, institutionem, propositum, fidem, longanimitatem, dilectionem, patientiam,	Ty zaś poszedłeś za mą nauką. prowadzeniem się, postanowieniem. wiarą, wielkodusznością, miłością, wytrwałością,
τοῖς διωγμοῖς, τοῖς παθήμασιν, οἷά μοι ἐγένετο ἐν Ἀντιοχείᾳ, ἐν Ἰκονίῳ, ἐν Λύστροις, οἵους διωγμοὺς ὑπήνεγκα καὶ ἐκ πάντων με ἐρρύσατο ὁ κύριος.	persecutiones, passiones: qualia mihi facta sunt Antiochiæ, Iconii, et Lystris: quales persecutiones sustinui, et ex omnibus eripuit me Dominus.	prześladowaniami, cierpieniami, jakie mi stały się w Antiochii, w Ikonium. w Listrze. jakie prześladowania wytrzymałem; i ze wszystkich mię wyciągnął Pan.
καὶ πάντες δὲ οἱ θέλοντες εὐσεβῶς ζῆν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ διωχθήσονται.	Et omnes, qui pie volunt vivere in Christo Jesu, persecutionem patientur.	I wszyscy zaś chcący nabożnie żyć w Pomazańcu Jezusie będą prześladowani;
πονηροὶ δὲ ἄνθρωποι καὶ γόητες προκόψουσιν ἐπὶ τὸ χεῖρον πλανῶντες καὶ πλανώμενοι.	Mali autem homines et seductores proficient in pejus, errantes, et in errorem mittentes.	niegodziwi zaś ludzie i oszuści posuną się naprzód do gorszego, łudząc i dając się łudzić.
σὺ δὲ μένε ἐν οἷς ἔμαθες καὶ ἐπιστώθης, εἰδὼς παρὰ τίνων ἔμαθες,	Tu vero permane in iis quæ didicisti, et credita sunt tibi: sciens a quo didiceris:	Ty zaś trwaj, w których nauczyłeś się i zostałeś uznany godnym wiary, wiedząc, od jakich nauczyłeś się,
καὶ ὅτι ἀπὸ βρέφους τὰ ἱερὰ γράμματα οἶδας, τὰ δυνάμενά σε σοφίσαι εἰς σωτηρίαν διὰ πίστεως τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.	et quia ab infantia sacras litteras nosti, quæ te possunt instruere ad salutem, per fidem quæ est in Christo Jesu.	i że od niemowlęcia* poświęcone pisma znasz, mogące cię uczynić mądrym ku zbawieniu przez wiarę, (tę) w Pomazańcu Jezusie. * Wyrażenie hiperboliczne. Sens: od dzieciństwa.
πᾶσα γραφὴ θεόπνευστος καὶ ὠφέλιμος πρὸς διδασκαλίαν, πρὸς ἐλεγμόν, πρὸς ἐπανόρθωσιν, πρὸς παιδείαν τὴν ἐν δικαιοσύνῃ,	Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, et erudiendum in justitia:	Całe Pismo natchnione Bogiem i pomocne do nauki, do zawstydzania, do wyprostowania, do wychowywania, (tego) w usprawiedliwieniu, Chodzi o naprawę życia moralnego.
ἵνα ἄρτιος ᾖ ὁ τοῦ θεοῦ ἄνθρωπος, πρὸς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν ἐξηρτισμένος.	ut perfectus sit homo Dei, ad omne opus bonum instructus.	aby przygotowany byłby Boga człowiek, do każdego czynu dobrego wyposażony.

4

Przestroga Pawła
Διαμαρτύρομαι ἐνώπιον τοῦ θεοῦ καὶ Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ μέλλοντος κρίνειν ζῶντας καὶ νεκρούς, καὶ τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ καὶ τὴν βασιλείαν αὐτοῦ·	Testificor coram Deo, et Jesu Christo, qui judicaturus est vivos et mortuos, per adventum ipsius, et regnum ejus:	Zaświadczam przed Bogiem i Pomazańcem Jezusem, zamierzającym* sądzić żyjących i martwych, i (o) pokazaniu się** Jego i (o) królestwie Jego: * Słowo to desygnuje, ściśle biorąc, przyszłość czynności, oznaczonej przez bezokolicznik "sądzić". Stąd "zamierzający sądzić" można przetłumaczyć na "który będzie sądził". ** O epifanii Chrystusa w Dniu Ostatnim. Inne lekcje zamiast "i pokazaniu się": "według pokazania się": "i według pokazania się".
κήρυξον τὸν λόγον, ἐπίστηθι εὐκαίρως ἀκαίρως, ἔλεγξον, ἐπιτίμησον, παρακάλεσον, ἐν πάσῃ μακροθυμίᾳ καὶ διδαχῇ.	prædica verbum, insta opportune, importune: argue, obsecra, increpa in omni patientia, et doctrina.	ogłoś (to) słowo, stań obok dobrze w porę nie w porę, zawstydź, potęp, zachęć, w całej wielkoduszności i nauczaniu.
ἔσται γὰρ καιρὸς ὅτε τῆς ὑγιαινούσης διδασκαλίας οὐκ ἀνέξονται ἀλλὰ κατὰ τὰς ἰδίας ἐπιθυμίας ἑαυτοῖς ἐπισωρεύσουσιν διδασκάλους κνηθόμενοι τὴν ἀκοὴν	Erit enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros, prurientes auribus,	Będzie bowiem czas, gdy - będącej zdrową nauki nie zniosą, ale według własnych pożądań sobie samym będą dosypywać* nauczycieli, dając drapać sobie słuch, * Metafora rolnicza o ciągłej zmianie nauczycieli.
List zbliża się ku końcowi. Tematyka napomnień ciągle ta sama, ale sposób ich udzielania coraz bardziej uroczysty, z odwołaniem się do powagi samego Boga i Jezusa Chrystusa, lecz nie tego Jezusa z czasów życia w doczesnym poniżeniu, tylko z dni Jego przyjścia w królewskim majestacie najwyższego Sędziego. Ten Jezus, który będzie sądził żywych i umarłych, osądzi również troskę Tymoteusza o oddane jego pieczy Kościoły (por. 1Tm 5.21).
καὶ ἀπὸ μὲν τῆς ἀληθείας τὴν ἀκοὴν ἀποστρέψουσιν, ἐπὶ δὲ τοὺς μύθους ἐκτραπήσονται.	et a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur.	i od prawdy słuch odwracać będą, do zaś bajek zwracać się będą.
σὺ δὲ νῆφε ἐν πᾶσιν, κακοπάθησον, ἔργον ποίησον εὐαγγελιστοῦ, τὴν διακονίαν σου πληροφόρησον.	Tu vero vigila, in omnibus labora, opus fac evangelistæ, ministerium tuum imple. Sobrius esto.	Ty zaś bądź trzeźwy we wszystkim, wycierp zło, pracę uczyń głosiciela dobrej nowiny, służbę twą dopełnij.
Ἐγὼ γὰρ ἤδη σπένδομαι, καὶ ὁ καιρὸς τῆς ἀναλύσεώς μου ἐφέστηκεν.	Ego enim jam delibor, et tempus resolutionis meæ instat.	Ja bowiem już jestem wylewany w libacji* i pora rozwiązania mego stanęła obok. * Jest to metafora, odwołująca się do pogańskich ofiar płynnych. Tu zapowiada męczeńską śmierć Apostoła.
τὸν καλὸν ἀγῶνα ἠγώνισμαι, τὸν δρόμον τετέλεκα, τὴν πίστιν τετήρηκα·	Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi.	Piękną walkę zwalczyłem, biegu dokonałem, wiarę ustrzegłem; "walkę zwalczyłem" - figura etymologica. Składniej: "piękną walkę stoczyłem".
λοιπὸν ἀπόκειταί μοι ὁ τῆς δικαιοσύνης στέφανος, ὃν ἀποδώσει μοι ὁ κύριος ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ, ὁ δίκαιος κριτής, οὐ μόνον δὲ ἐμοὶ ἀλλὰ καὶ πᾶσι τοῖς ἠγαπηκόσι τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ.	In reliquo reposita est mihi corona justitiæ, quam reddet mihi Dominus in illa die, justus judex: non solum autem mihi, sed et iis, qui diligunt adventum ejus. Festina ad me venire cito.	w końcu jest odłożony mi sprawiedliwości wieniec. który odda mi Pan w owym dniu, sprawiedliwy sędzia. nie jedynie zaś mnie. ale i wszystkim, (którzy umiłowali) pokazanie się Jego. Niektóre rękopisy nie posiadają wyrazu "wszystkim".
Osobiste polecenia
Σπούδασον ἐλθεῖν πρός με ταχέως·	Festina ad me venire cito.	Postaraj się, (by) przyjść do mnie szybko;
Δημᾶς γάρ με ἐγκατέλιπεν ἀγαπήσας τὸν νῦν αἰῶνα καὶ ἐπορεύθη εἰς Θεσσαλονίκην, Κρήσκης εἰς Γαλατίαν, Τίτος εἰς Δαλματίαν·	Demas enim me reliquit, diligens hoc sæculum, et abiit Thessalonicam: Crescens in Galatiam, Titus in Dalmatiam.	Demas bowiem mię pozostawił, umiłowawszy (ten) teraz wiek, i poszedł do Tesaloniki, Krescens do Galacji, Tytus do Dalmacji; Sens: Demas rzucił pracę misyjną i obrał życie w świecie. ** Inne lekcje: "Galii": "Galilei".
Λουκᾶς ἐστιν μόνος μετ᾽ ἐμοῦ. Μᾶρκον ἀναλαβὼν ἄγε μετὰ σεαυτοῦ, ἔστιν γάρ μοι εὔχρηστος εἰς διακονίαν.	Lucas est mecum solus. Marcum assume, et adduc tecum: est enim mihi utilis in ministerium.	Łukasz jest jedyny ze mną. Marka wziąwszy prowadź z tobą samym, jest bowiem mi bardzo dogodny do służby.
Τυχικὸν δὲ ἀπέστειλα εἰς Ἔφεσον.	Tychicum autem misi Ephesum.	Tychika zaś wysłałem do Efezu.
τὸν φαιλόνην ὃν ἀπέλιπον ἐν Τρῳάδι παρὰ Κάρπῳ ἐρχόμενος φέρε, καὶ τὰ βιβλία μάλιστα τὰς μεμβράνας.	Penulam, quam reliqui Troade apud Carpum, veniens affer tecum, et libros, maxime autem membranas.	Płaszcz, który pozostawiłem w Troadzie u Karposa, przychodząc nieś, i zwoje, najbardziej pergaminy
Ἀλέξανδρος ὁ χαλκεὺς πολλά μοι κακὰ ἐνεδείξατο· ἀποδώσει αὐτῷ ὁ κύριος κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ·	Alexander ærarius multa mala mihi ostendit: reddet illi Dominus secundum opera ejus:	Aleksander, kowal. liczne mi zła okazał; odda mu Pan według uczynków jego: Przekład w zawężonym znaczeniu. Według etymologii ten grecki rzeczownik oznacza rzemieślnika obrabiającego brąz, spiż. W przekładach polskich nadaje się mu znaczenia: "kotlarz, płatnerz, kowal".
ὃν καὶ σὺ φυλάσσου, λίαν γὰρ ἀντέστη τοῖς ἡμετέροις λόγοις.	quem et tu devita: valde enim restitit verbis nostris.	tego i ty strzeż się, bardzo bowiem stanął przeciw naszym słowom.
Ἐν τῇ πρώτῃ μου ἀπολογίᾳ οὐδείς μοι παρεγένετο, ἀλλὰ πάντες με ἐγκατέλιπον· μὴ αὐτοῖς λογισθείη·	In prima mea defensione nemo mihi affuit, sed omnes me dereliquerunt: non illis imputetur.	Podczas pierwszej mej obrony nikt mi (nie) stał się obok, ale wszyscy mię pozostawili; nie im oby zostało policzone; "nie im oby zostało policzone" - składniej: "oby im nie zostało policzone".
ὁ δὲ κύριός μοι παρέστη καὶ ἐνεδυνάμωσέν με, ἵνα δι᾽ ἐμοῦ τὸ κήρυγμα πληροφορηθῇ καὶ ἀκούσωσιν πάντα τὰ ἔθνη, καὶ ἐρρύσθην ἐκ στόματος λέοντος.	Dominus autem mihi astitit, et confortavit me, ut per me prædicatio impleatur, et audiant omnes gentes: et liberatus sum de ore leonis.	zaś Pan mi stanął obok i umocnił mię, aby przeze mnie ogłaszanie zostałoby dopełnione i usłyszałyby wszystkie ludy, i zostałem wyciągnięty z ust lwa.
ῥύσεταί με ὁ κύριος ἀπὸ παντὸς ἔργου πονηροῦ καὶ σώσει εἰς τὴν βασιλείαν αὐτοῦ τὴν ἐπουράνιον· ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.	Liberavit me Dominus ab omni opere malo: et salvum faciet in regnum suum cæleste, cui gloria in sæcula sæculorum. Amen.	Wyciągnie mię Pan z każdego dzieła niegodziwego i zbawi do królestwa Jego, (tego) niebieskiego, któremu* chwała na wieki wieków. Amen. * Sens: swego. ** Zaimek ten odnosi się do "Pan".
Końcowe pozdrowienia
Ἄσπασαι Πρίσκαν καὶ Ἀκύλαν καὶ τὸν Ὀνησιφόρου οἶκον.	Saluta Priscam, et Aquilam, et Onesiphori domum.	Pozdrów Pryskę i Akwilę, i Onezyfora dom.
Ἔραστος ἔμεινεν ἐν Κορίνθῳ, Τρόφιμον δὲ ἀπέλιπον ἐν Μιλήτῳ ἀσθενοῦντα.	Erastus remansit Corinthi. Trophimum autem reliqui infirmum Mileti.	Erast pozostał w Koryncie, Trofima zaś pozostawiłem w Milecie chorującego.
Σπούδασον πρὸ χειμῶνος ἐλθεῖν. Ἀσπάζεταί σε Εὔβουλος καὶ Πούδης καὶ Λίνος καὶ Κλαυδία καὶ οἱ ἀδελφοὶ πάντες.	Festina ante hiemem venire. Salutant te Eubulus, et Pudens, et Linus, et Claudia, et fratres omnes.	Postaraj się, (by) przed zimą przyjść. Pozdrawia cię Eubulos, i Pudens, i Linus, i Klaudia, i bracia wszyscy.
Ὁ κύριος μετὰ τοῦ πνεύματός σου. ἡ χάρις μεθ᾽ ὑμῶν.	Dominus Jesus Christus cum spiritu tuo. Gratia vobiscum. Amen.	Pan z duchem twym. Łaska z wami. Inne lekcje zamiast "Łaska z wami": "Łaska z nami"; "Łaska z tobą"; "Łaska z nami Amen"; "Łaska z wami. Amen"; "Łaska z tobą. Amen"; "Stań się krzepki w pokoju Amen"; bez "Łaska z wami".