Πέτρου Β

Św. Piotr napisał swój drugi list krótko przed śmiercią, a więc w r. 64 lub 67, prawdopodobnie do tych samych wiernych, do których pisał swój list pierwszy. Przeczuwał on zbliżającą się swoją śmierć, sytuacja zaś w małoazjatyckich gminach kościelnych znacznie się pogorszyła. Trzeba było ostrzec przed heretykami i wyjaśnić, dlaczego opóźnia się spodziewane powtórne przyjście Chrystusa Pana. Pierwszej kwestii św. Piotr poświęcił drugi rozdział, w którym prawie dosłownie przytoczył cały List św. Judy Apostoła. Po ujemnej charakterystyce heretyków, św. Piotr uwydatnia, że koniec ich jest gorszy od początków (2 P 2.20). Opóźniającą się paruzją św. Piotr zajął się w 1 i 3 rozdziale. Ona nastąpi na pewno. Bóg jest cierpliwy, nie chce zguby grzesznika, ale pragnie każdego do pokuty doprowadzić. Ponadto inna jest Jego rachuba czasu. Trzeba więc skorzystać z tego i do doskonałości doprowadzić swoje chrześcijańskie życie. Przy wierze należy trwać jak przy lampie, która świeci w ciemnym miejscu, aż dzień zaświta (2 P 1.19). Dzień Pański przyjdzie jak złodziej (2 P 3.10). Ubocznie św. Piotr wspominał o przemienieniu Pańskim (2 P 1.17), podał sformułowanie charakteru natchnienia Pisma św. (2 P 1.20n) oraz naukę o końcu świata (2 P 3.7-13).

Ślady znajomości 2 P są w II w. bardzo wątpliwe, przed IV w. brak znajomości tego listu w Italii i w Afryce, w IV w. jednak sama tylko Syria nie uznawała tego listu za natchniony. Wątpliwości co do kanoniczności 2 P ostatecznie przecięła decyzja Soboru Trydenckiego.

Autentyczność 2 P napotyka poważne trudności jeszcze dzisiaj, a podstawą ich są różnice języka i stylu pomiędzy 1 P a 2 P. Katoliccy egzegeci wskazują na podobieństwa pomiędzy tymi listami; faktem jest jednak, że nawet niektórzy z nich mówią o pseudoanonimowym charakterze 2 P. Twierdzenie takie nie sprzeciwia się uznaniu tego pisma za natchnione.

Redaktorem 2 P mógł być ktoś bliżej nie znany, piszący pod nadzorem i w imieniu św. Piotra, a wiele osobistych szczegółów wspomnianych w liście, podobieństwa do 1 P, a przede wszystkim cała kościelna tradycja, wystarczają do tego, aby św. Piotra uznać za autora tego listu.

1
Pozdrowienie
Zgodnie z przyjętym w starożytności formularzem listów Autor przytacza swoje (albo cudze w wypadku pseudepigrafii) imię. Oryginalne brzmienie hebr. Šim‘eon w tekście greckim (gr. Συμεών) wskazuje na (zamierzony?) archaizm, który poza tym występuje jedynie w Dz 15.14. Także podwójne imię jest dość niezwykłe. Współczesni bibliści wnioskują także i z tego szczegółu, iż chodzi o Autora różnego od Księcia Apostołów; jednak wybór imienia świadczy o autorytecie absolutnym, jeśli nie o prymacie Piotra. Sługa i apostoł to dwa zwykłe Pawłowe określenia (Rz 1.1; Tt 1.1). Adresaci nie są określeni wyraźnie, choć 2P 3.1 każe przypuszczać, iż chodzi o tych samych, co w pierwszym liście. Sprawiedliwość Boga stanowi o Jego zbawczej woli udzielania każdemu nadprzyrodzonych darów za sprawą Jezusa Chrystusa. Najcenniejszym darem jest oczywiście wiara, rozumiana w sensie przekazanego depozytu, nie zaś (jak zwykle w księgach NT) zasadniczej postawy chrześcijanina. Na uwagę zasługuje to, że adresaci są porównywani w wierze z Autorem listu, co oznacza, że pod tym względem czytelnicy drugiej generacji chrześcijan nie są wcale w gorszej sytuacji niż pokolenie apostolskie w jego najbardziej reprezentatywnych członkach. O rozwiniętej teologii świadczy pełna formuła chrystologiczna, stwierdzająca bóstwo Jezusa Chrystusa i Jego godność Zbawiciela (por. 2P 1.11; 2P 3.18 oraz w postaci bardziej pierwotnej - Rz 9.5).
Συμεὼν Πέτρος δοῦλος καὶ ἀπόστολος Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῖς ἰσότιμον ἡμῖν λαχοῦσιν πίστιν ἐν δικαιοσύνῃ τοῦ θεοῦ ἡμῶν καὶ σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ, Simon Petrus, servus et apostolus Jesu Christi, iis qui coæqualem nobiscum sortiti sunt fidem in justitia Dei nostri, et Salvatoris Jesu Christi. Szymon* Piotr, niewolnik i wysłannik** Jezusa Pomazańca***, (tym)**** równą szacunkiem nam (którzy dostali w udziale) wiarę przez sprawiedliwość Boga naszego i Zbawiciela Jezusa Pomazańca:
* Ściśle według oryginału "Symeon". Niektóre lekcje mają formę bliższą naszemu "Szymon".
** W formie spolszczonej: "apostoł". Przypis ten dotyczy także pozostałych miejsc tej księgi, w których powyższe słowo występuje.
*** Tu i dalej znaczenie etymologiczne; normalnie już jak imię własne: "Chrystus".
**** Rodzajniki greckie pierwotnie były zaimkami wskazującymi.
χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη πληθυνθείη ἐν ἐπιγνώσει τοῦ θεοῦ καὶ Ἰησοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν. Gratia vobis, et pax adimpleatur in cognitione Dei, et Christi Jesu Domini nostri: łaska wam i pokój oby został pomnożony przez poznanie Boga i Jezusa, Pana naszego.
Powołanie i wybór
Ὡς πάντα ἡμῖν τῆς θείας δυνάμεως αὐτοῦ τὰ πρὸς ζωὴν καὶ εὐσέβειαν δεδωρημένης διὰ τῆς ἐπιγνώσεως τοῦ καλέσαντος ἡμᾶς ἰδίᾳ δόξῃ καὶ ἀρετῇ, Quomodo omnia nobis divinæ virtutis suæ, quæ ad vitam et pietatem donata sunt, per cognitionem ejus, qui vocavit nos propria gloria, et virtute, Ponieważ wszystko nam Boska moc Jego (to) do życia i nabożności (dała w darze) przez uznanie (Tego), (który powołał) nas (dla) własnej chwały i sławy*,
* Inna lekcja zamiast "(dla) własnej chwały i sławy": "przez chwałę i sławę".
δι᾽ ὧν τὰ τίμια καὶ μέγιστα ἡμῖν ἐπαγγέλματα δεδώρηται, ἵνα διὰ τούτων γένησθε θείας κοινωνοὶ φύσεως ἀποφυγόντες τῆς ἐν τῷ κόσμῳ ἐν ἐπιθυμίᾳ φθορᾶς. per quem maxima, et pretiosa nobis promissa donavit: ut per hæc efficiamini divinæ consortes naturæ: fugientes ejus, quæ in mundo est, concupiscentiæ corruptionem. z powodu czego szacowne i największe nam rzeczy obiecane dał w darze*, aby poprzez te stalibyście się Boskiej wspólnikami natury, uciekłszy od (tego) na świecie przez pożądanie zniszczenia.
* Możliwy przekład: "są dane w darze".
καὶ αὐτὸ τοῦτο δὲ σπουδὴν πᾶσαν παρεισενέγκαντες ἐπιχορηγήσατε ἐν τῇ πίστει ὑμῶν τὴν ἀρετήν, ἐν δὲ τῇ ἀρετῇ τὴν γνῶσιν, Vos autem curam omnem subinferentes, ministrate in fide vestra virtutem, in virtute autem scientiam, I (przez) samo to* zaś gorliwość całą wniósłszy ponadto, zaopatrzcie** przez wiarę waszą*** cnotę, przez zaś cnotę poznanie,
* "przez samo to" - sens: z tego powodu.
** Możliwe: "dołóżcie, uzupełnijcie". Wtedy przekład byłby taki: "dołóżcie w wierze waszej cnotę (lub: uzupełnijcie w wierze waszej cnotę), w cnocie poznanie" itd.
*** Może się odnosić tak do "wiarę", jak i do "cnotę".
ἐν δὲ τῇ γνώσει τὴν ἐγκράτειαν, ἐν δὲ τῇ ἐγκρατείᾳ τὴν ὑπομονήν, ἐν δὲ τῇ ὑπομονῇ τὴν εὐσέβειαν, in scientia autem abstinentiam, in abstinentia autem patientiam, in patientia autem pietatem, przez zaś poznanie wstrzemięźliwość, przez zaś wstrzemięźliwość wytrwałość, przez zaś wytrwałość nabożność,
ἐν δὲ τῇ εὐσεβείᾳ τὴν φιλαδελφίαν, ἐν δὲ τῇ φιλαδελφίᾳ τὴν ἀγάπην. in pietate autem amorem fraternitatis, in amore autem fraternitatis caritatem. przez zaś nabożność kochanie braci*, przez zaś kochanie braci miłość.
* Braćmi nazywa N.T. chrześcijan, tak mężczyzn, jak i kobiety.
ταῦτα γὰρ ὑμῖν ὑπάρχοντα καὶ πλεονάζοντα οὐκ ἀργοὺς οὐδὲ ἀκάρπους καθίστησιν εἰς τὴν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπίγνωσιν· Hæc enim si vobiscum adsint, et superent, non vacuos nec sine fructu vos constituent in Domini nostri Jesu Christi cognitione. Te bowiem wam będąc* i obfitując**, nie bezczynnych ani bezowocnych sprowadzają*** do (tego)**** Pana naszego Jezusa Pomazańca uznania;
* Składniej: "te bowiem gdy macie".
** "będąc i obfitując" - drugi imiesłów jest określeniem pierwszego. Przekład zatem powinien być taki: "Te bowiem gdy macie w obfitości".
*** W oryginale liczba pojedyncza, co jest dopuszczalne w składni greckiej, gdy podmiot, mając formę liczby mnogiej, jest rodzaju nijakiego.
**** Odnosi się do "uznania".
ᾧ γὰρ μὴ πάρεστιν ταῦτα, τυφλός ἐστιν μυωπάζων, λήθην λαβὼν τοῦ καθαρισμοῦ τῶν πάλαι αὐτοῦ ἁμαρτιῶν. Cui enim non præsto sunt hæc, cæcus est, et manu tentans, oblivionem accipiens purgationis veterum suorum delictorum. któremu bowiem nie są obecne te*. ślepy jest będąc krótkowzrocznym, zapomnienie wziąwszy (o) oczyszczaniu (tych) od dawna jego grzechów.
* Składniej: "kto bowiem nie posiada tych".
διὸ μᾶλλον, ἀδελφοί, σπουδάσατε βεβαίαν ὑμῶν τὴν κλῆσιν καὶ ἐκλογὴν ποιεῖσθαι· ταῦτα γὰρ ποιοῦντες οὐ μὴ πταίσητέ ποτε. Quapropter fratres, magis satagite ut per bona opera certam vestram vocationem, et electionem faciatis: hæc enim facientes, non peccabitis aliquando. Dlatego bardziej, bracia, wykażcie gorliwość, (by) mocnym wasze powołanie i wybranie czynić sobie*, to bowiem czyniąc nie potkniecie się kiedykolwiek;
* Inne lekcje zamiast "wykażcie gorliwość, (by) mocnym (…) czynić sobie": "wykażcie gorliwość, aby przez piękne dzieła mocnym (…) czynilibyście sobie"; "wykażcie gorliwość, aby przez piękne wasze dzieła mocnym (…) czynić sobie".
οὕτως γὰρ πλουσίως ἐπιχορηγηθήσεται ὑμῖν ἡ εἴσοδος εἰς τὴν αἰώνιον βασιλείαν τοῦ κυρίου ἡμῶν καὶ σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ. Sic enim abundanter ministrabitur vobis introitus in æternum regnum Domini nostri et Salvatoris Jesu Christi. tak bowiem bogato zaopatrzone zostanie (dla) was wejście do wiecznego królestwa Pana naszego i Zbawiciela, Jezusa Pomazańca.
Znaczenie proroctw
Διὸ μελλήσω ἀεὶ ὑμᾶς ὑπομιμνῄσκειν περὶ τούτων καίπερ εἰδότας καὶ ἐστηριγμένους ἐν τῇ παρούσῃ ἀληθείᾳ. Propter quod incipiam vos semper commonere de his: et quidem scientes et confirmatos vos in præsenti veritate. Dlatego będę zamierzał* zawsze wam przypominać o tych, chociaż (wiecie) i (jesteście postawieni mocno) w będącej obecną prawdzie.
* "będę zamierzał" - sens: "będę".
δίκαιον δὲ ἡγοῦμαι, ἐφ᾽ ὅσον εἰμὶ ἐν τούτῳ τῷ σκηνώματι, διεγείρειν ὑμᾶς ἐν ὑπομνήσει, Justum autem arbitror quamdiu sum in hoc tabernaculo, suscitare vos in commonitione: (Za) sprawiedliwe zaś uznaję, (by) przez jaki jestem w tym osiedleniu*, rozbudzać** was przez przypomnienie,
* Zamiennie o powłoce ciała.
** Metafora zachęty do czuwania.
εἰδὼς ὅτι ταχινή ἐστιν ἡ ἀπόθεσις τοῦ σκηνώματός μου καθὼς καὶ ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐδήλωσέν μοι, certus quod velox est depositio tabernaculi mei secundum quod et Dominus noster Jesus Christus significavit mihi. wiedząc, że szybkie jest odłożenie osiedlenia* mego, jak i Pan nasz, Jezus Pomazaniec ujawnił mi;
* Zamiennie o przebywaniu w powłoce ciała.
σπουδάσω δὲ καὶ ἑκάστοτε ἔχειν ὑμᾶς μετὰ τὴν ἐμὴν ἔξοδον τὴν τούτων μνήμην ποιεῖσθαι. Dabo autem operam et frequenter habere vos post obitum meum, ut horum memoriam faciatis. postaram się zaś, (by) i każdej chwili mieć wy* po moim wyjściu** (o) tych wspomnienie czynić sobie***.
* "mieć wy" - składniej: "byście mieli".
** Teatralna metafora śmierci.
*** "mieć" w tym zdaniu ma znaczenie "mieć możność", a zatem składniej: "byście mieli możność (…) czynić sobie wspomnienie o tych".
Οὐ γὰρ σεσοφισμένοις μύθοις ἐξακολουθήσαντες ἐγνωρίσαμεν ὑμῖν τὴν τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δύναμιν καὶ παρουσίαν ἀλλ᾽ ἐπόπται γενηθέντες τῆς ἐκείνου μεγαλειότητος. Non enim doctas fabulas secuto notam fecimus vobis Domini nostri Jesu Christi virtutem et præsentiam: sed speculatores facti illius magnitudinis. Nie bowiem wymądrzonym bajkom uległszy, daliśmy poznać wam (tę) Pana naszego, Jezusa Pomazańca, moc i przybycie, ale widzami* stawszy się Jego wielkości.
* U Plutarcha wyrazem tym oznaczony jest ten, kto dopuszczony został do najwyższego stopnia wtajemniczenia w misteriach eleuzyńskich.
λαβὼν γὰρ παρὰ θεοῦ πατρὸς τιμὴν καὶ δόξαν φωνῆς ἐνεχθείσης αὐτῷ τοιᾶσδε ὑπὸ τῆς μεγαλοπρεποῦς δόξης, Ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός μου οὗτός ἐστιν εἰς ὃν ἐγὼ εὐδόκησα, Accipiens enim a Deo Patre honorem et gloriam, voce delapsa ad eum hujuscemodi a magnifica gloria: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui, ipsum audite. Otrzymawszy bowiem od Boga Ojca szacunek i chwałę, (gdy) głos został przyniesiony Mu taki oto od wspaniałej chwały: "Synem mym, (Tym) umiłowanym mym, Ten jest*, ku któremu ja znalazłem upodobanie". -
* Inne lekcje zamiast "Synem mym, Tym umiłowanym mym, Ten jest": "Ten jest Synem mym umiłowanym"; "Ten jest Synem mym, Tym umiłowanym Ten jest"; "Ten jest".
καὶ ταύτην τὴν φωνὴν ἡμεῖς ἠκούσαμεν ἐξ οὐρανοῦ ἐνεχθεῖσαν σὺν αὐτῷ ὄντες ἐν τῷ ἁγίῳ ὄρει. Et hanc vocem nos audivimus de cælo allatam, cum essemus cum ipso in monte sancto. I ten głos my usłyszeliśmy, z nieba przyniesiony, razem z Nim będąc na świętej górze.
καὶ ἔχομεν βεβαιότερον τὸν προφητικὸν λόγον, ᾧ καλῶς ποιεῖτε προσέχοντες ὡς λύχνῳ φαίνοντι ἐν αὐχμηρῷ τόπῳ, ἕως οὗ ἡμέρα διαυγάσῃ καὶ φωσφόρος ἀνατείλῃ ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, Et habemus firmiorem propheticum sermonem: cui benefacitis attendentes quasi lucernæ lucenti in caliginoso donec dies elucescat, et lucifer oriatur in cordibus vestris: I mamy (jako) coraz mocniejsze prorocze słowo, (do) którego pięknie czynicie kierując się jak (do) kaganka, ukazującego się w mrocznym miejscu, aż do kiedy dzień zacznie prześwitywać i jutrzenka* wzejdzie w sercach waszych;
* O tzw. gwieździe porannej. Ściśle według etymologii: "niosąca światło".
τοῦτο πρῶτον γινώσκοντες ὅτι πᾶσα προφητεία γραφῆς ἰδίας ἐπιλύσεως οὐ γίνεται· hoc primum intelligentes quod omnis prophetia Scripturæ propria interpretatione non fit. to najpierw wiedząc, że każde prorokowanie (o) Piśmie oddzielnego rozwiązania* nie staje się**;
* Sens: tłumaczenia, interpretowania.
** Genetivus ze słowem "być" lub "stawać się" oznacza w języku greckim czyjeś zadanie, prerogatywę, upoważnienie, przywilej; stąd sens: każde prorokowanie o Piśmie nie należy do prywatnego wyjaśniania.
οὐ γὰρ θελήματι ἀνθρώπου ἠνέχθη προφητεία ποτέ, ἀλλὰ ὑπὸ πνεύματος ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν ἀπὸ θεοῦ ἄνθρωποι. Non enim voluntate humana allata est aliquando prophetia: sed Spiritu Sancto inspirati, locuti sunt sancti Dei homines. nie bowiem woli człowieka dało się przynieść prorokowanie kiedykolwiek, ale przez Ducha Świętego niesieni zaczęli mówić od Boga* ludzie.
* Inne lekcje zamiast "od Boga": "święci"; "od Boga święci"; "święci Boga".
2
Fałszywe nauki
Ἐγένοντο δὲ καὶ ψευδοπροφῆται ἐν τῷ λαῷ, ὡς καὶ ἐν ὑμῖν ἔσονται ψευδοδιδάσκαλοι, οἵτινες παρεισάξουσιν αἱρέσεις ἀπωλείας καὶ τὸν ἀγοράσαντα αὐτοὺς δεσπότην ἀρνούμενοι. ἐπάγοντες ἑαυτοῖς ταχινὴν ἀπώλειαν, Fuerunt vero et pseudoprophetæ in populo, sicut et in vobis erunt magistri mendaces, qui introducent sectas perditionis: et eum qui emit eos, Dominum negant, superducentes sibi celerem perditionem. Stali się zaś i kłamliwi prorocy wśród ludu, jak i wśród was będą kłamliwi nauczyciele, którzy wprowadzą stronnictwa* zguby, i (Tego), (który wykupił) ich, Władcę odrzucając, przyprowadzając sobie samym szybką zgubę.
* Inaczej: "odszczepieństwa, herezje".
Zjawisko fałszywego profetyzmu było znane szeroko w ST. Szczególne jego nasilenie przypada na okres monarchii izraelskiej i judzkiej. Wielu spośród proroków "czynu" i "piszących" prowadziło nieubłaganą walkę z fałszywymi sługami słowa. Istniało wiele ich kategorii: jedni szukali poklasku i wpływów, inni czynili to z pychy, jeszcze inni kierowali się wręcz zainteresowaniem materialnym. NT przewiduje wystąpienie takich proroków przy końcu czasów (por. Mt 24.11; Ap 16.13). Ponieważ w NT prorocy rzadziej przepowiadają rzeczy przyszłe (por. jednak Dz 21.10-11!), są oni przede wszystkim sługami słowa i nauczycielami; konsekwentnie - fałszywi prorocy muszą być nauczycielami i świadkami błędnowierstwa. Herezje oznaczają tutaj specyficzne nauki, najczęściej ezoteryczne, które szerzący je usiłują niepostrzeżenie wprowadzić do depozytu wiary. Kwalifikacja ich jako zgubnych nie pozostawia wątpliwości, iż chodzi o błędy nader niebezpieczne dla wiary. Wiersz ten podaje tylko główną tezę lub tendencję tych nauk: zaprzeczenie Jezusa Chrystusa, określonego tu w sposób szczególny nazwą Władca (jak Jud 4), który ich nabył, co sugeruje wpływ Pawłowej idei wykupu ludzkości z niewoli grzechu, śmierci i szatana przez Chrystusa (1Kor 6.20; 7.23, także 1P 1.18, zob. kom.). Nie wiadomo natomiast, co przez swoje niemoralne życie negują błędnowiercy w Chrystusie: Jego powtórne przyjście (2P 1.16; 3.4 ?) czy też konsekwencje Jego zbawczego dzieła? Odpowiadając na pytanie, kim byli fałszywi prorocy wymieniani w 2P 2.1, współczesna biblistyka skłania się obecnie do uznania w nich nauczycieli wywodzących się z kół essenizmu. Po zniszczeniu ich centrum duchowego i doktrynalnego w Qumran w r. 70 (a właściwie już w 67 po Chr.) rozproszyli się oni i częściowo weszli do wspólnot chrześcijańskich, zachowując swoje specyficzne poglądy obok wiary w Jezusa Chrystusa. Być może właśnie do nich były skierowane ostatnie wiersze poprzedniego rozdziału o interpretacji proroctw. Zachowane dokumenty zrzeszenia z Qumran mówią dobitnie, że praktykowano tam wykład ST typu charyzmatyczno-prorockiego, często tendencyjny i radykalny. Podane niżej charakterystyka i używane epitety (właściwe zresztą także dla Jud) potwierdzą tę supozycję.
καὶ πολλοὶ ἐξακολουθήσουσιν αὐτῶν ταῖς ἀσελγείαις δι᾽ οὓς ἡ ὁδὸς τῆς ἀληθείας βλασφημηθήσεται, Et multi sequentur eorum luxurias, per quos via veritatis blasphemabitur: I liczni ulegną ich rozpasaniom, z powodu których* droga prawdy będzie (przedmiotem) krzywdzącego mówienia**
* Zaimek ten odnosi się do "ich" lub do "liczni".
** O przeklinaniu, bluźnieniu.
καὶ ἐν πλεονεξίᾳ πλαστοῖς λόγοις ὑμᾶς ἐμπορεύσονται, οἷς τὸ κρίμα ἔκπαλαι οὐκ ἀργεῖ καὶ ἡ ἀπώλεια αὐτῶν οὐ νυστάζει. et in avaritia fictis verbis de vobis negotiabuntur: quibus judicium jam olim non cessat: et perditio eorum non dormitat. i w zachłanności foremnymi słowami was przehandlują; dla nich sąd od dawna nie jest bezczynny i zguba ich nie drzemie.
Εἰ γὰρ ὁ θεὸς ἀγγέλων ἁμαρτησάντων οὐκ ἐφείσατο ἀλλὰ σειραῖς ζόφου ταρταρώσας παρέδωκεν εἰς κρίσιν τηρουμένους, Si enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit cruciandos, in judicium reservari. Jeśli bowiem Bóg zwiastunów*, (gdy zgrzeszyli), nie oszczędził, ale powrozom** mroku, strąciwszy do Tartara***, wydał na osadzenie strzeżonych****,
* Inaczej: "aniołów". Przypis ten dotyczy także pozostałych miejsc tej księgi, w których powyższe słowo występuje.
** Inna lekcja "jamom".
*** Tartarem nazywali Grecy najniższą część Hadesu, gdzie przestępcy odbywali po śmierci najsroższe kary.
**** Prawdopodobny sens: wydał, by strzeżeni byli do osądzenia.
καὶ ἀρχαίου κόσμου οὐκ ἐφείσατο ἀλλὰ ὄγδοον Νῶε δικαιοσύνης κήρυκα ἐφύλαξεν κατακλυσμὸν κόσμῳ ἀσεβῶν ἐπάξας, Et originali mundo non pepercit, sed octavum Noë justitiæ præconem custodivit, diluvium mundo impiorum inducens. i dawnego świata nie oszczędził, ale ósmego* Noego (jako) sprawiedliwość ogłaszającego ustrzegł, zatopienie (na) świat bezbożnych przyprowadziwszy,
* Sens: jednego z ośmioosobowej grupy.
καὶ πόλεις Σοδόμων καὶ Γομόρρας τεφρώσας καταστροφῇ κατέκρινεν ὑπόδειγμα μελλόντων ἀσεβέσιν τεθεικώς, Et civitates Sodomorum et Gomorrhæorum in cinerem redigens, eversione damnavit: exemplum eorum, qui impie acturi sunt, ponens: i miasta Sodomy i Gomory spopieliwszy (na) [przewrócenie] zasądził*, (jako) pokazanie mających nastąpić (dla) bezbożnych** umieściwszy,
* Inne lekcje zamiast "na przewrócenie zasądził": "zasądził"; "spalił"; "przewrócił".
** Inne lekcje: "okazywać bezbożność": bez "dla bezbożnych"; "jako pokazanie mających nastąpić dla bezbożnych" - sens: jako pokazanie bezbożnym tego, co ma nastąpić.
καὶ δίκαιον Λὼτ καταπονούμενον ὑπὸ τῆς τῶν ἀθέσμων ἐν ἀσελγείᾳ ἀναστροφῆς ἐρρύσατο· et justum Lot oppressum a nefandorum injuria, ac luxuriosa conversatione eripuit: i sprawiedliwego Lota, doznającego uznojenia od (tego) występnych w rozpasaniu zachowywania się, wyciągnął;
βλέμματι γὰρ καὶ ἀκοῇ ὁ δίκαιος ἐγκατοικῶν ἐν αὐτοῖς ἡμέραν ἐξ ἡμέρας ψυχὴν δικαίαν ἀνόμοις ἔργοις ἐβασάνιζεν· aspectu enim, et auditu justus erat: habitans apud eos, qui de die in diem animam justam iniquis operibus cruciabant. wzrokiem bowiem i słuchem (ten) sprawiedliwy zamieszkując wśród nich, dzień po dniu duszę sprawiedliwą nieprawymi dziełami torturował;
οἶδεν κύριος εὐσεβεῖς ἐκ πειρασμοῦ ῥύεσθαι, ἀδίκους δὲ εἰς ἡμέραν κρίσεως κολαζομένους τηρεῖν, Novit Dominus pios de tentatione eripere: iniquos vero in diem judicii reservare cruciandos. (to) umie Pan nabożnych z doświadczenia wyciągnąć, niesprawiedliwych zaś na dzień osądzenia (jako) karanych* strzec,
* Prawdopodobny sens: dla ukarania.
μάλιστα δὲ τοὺς ὀπίσω σαρκὸς ἐν ἐπιθυμίᾳ μιασμοῦ πορευομένους καὶ κυριότητος καταφρονοῦντας. Τολμηταὶ αὐθάδεις, δόξας οὐ τρέμουσιν βλασφημοῦντες, Magis autem eos, qui post carnem in concupiscentia immunditiæ ambulant, dominationemque contemnunt, audaces, sibi placentes, sectas non metuunt introducere blasphemantes: najbardziej zaś (tych) za ciałem w pożądaniu kalania idących i Państwo* lekceważących. Zuchwalcy, zarozumiali. (o) Chwałach nie drżą krzywdząco mówiąc**,
* Jest to pojęcie abstrakcyjne utworzone od "pan".
** Sens: obrzucając bluźnierstwami. Układ bardziej logiczny: "nie drżą, krzywdząco mówiąc o Chwałach".
ὅπου ἄγγελοι ἰσχύϊ καὶ δυνάμει μείζονες ὄντες οὐ φέρουσιν κατ᾽ αὐτῶν παρὰ κυρίου βλάσφημον κρίσιν. ubi angeli fortitudine, et virtute cum sint majores, non portant adversum se execrabile judicium. kiedy zwiastuni, siłą i mocą więksi będąc, nie niosą przeciw nim przed Panem* krzywdząco mówiącego osądzenia**.
* Inne lekcje: "przed Panem"; zamiast "przed Panem" jest "Pana": bez "przed Panem".
** Sens: świadectwa potępiającego.
οὗτοι δὲ ὡς ἄλογα ζῷα γεγεννημένα φυσικὰ εἰς ἅλωσιν καὶ φθορὰν ἐν οἷς ἀγνοοῦσιν βλασφημοῦντες, ἐν τῇ φθορᾷ αὐτῶν καὶ φθαρήσονται Hi vero velut irrationabilia pecora, naturaliter in captionem, et in perniciem in his quæ ignorant blasphemantes in corruptione sua peribunt, Ci zaś, jak nierozumne istoty żywe, zrodzone zgodnie z naturą ku schwytaniu i zniszczeniu, w czym nie rozeznają się krzywdząco mówiąc*, w zniszczeniu tych samych** i zniszczeni zostaną,
* Inaczej: "bluźniąc".
** Zaimek ten określa "istoty żywe".
ἀδικούμενοι μισθὸν ἀδικίας, ἡδονὴν ἡγούμενοι τὴν ἐν ἡμέρᾳ τρυφήν, σπίλοι καὶ μῶμοι ἐντρυφῶντες ἐν ταῖς ἀπάταις αὐτῶν συνευωχούμενοι ὑμῖν, percipientes mercedem injustitiæ, voluptatem existimantes diei delicias: coinquinationes, et maculæ deliciis affluentes, in conviviis suis luxuriantes vobiscum, doznając niesprawiedliwości* (jako) zapłatę niesprawiedliwości; (za) przyjemność uznający (tę) w dzień rozpustę; plamy i hańby oddające się rozpuście przez zwodzenia** ich, wspólnie ucztując z wami;
* Inna lekcja: "dostając". Wtedy: "dostając zapłatę".
** Inne lekcje: "agapy" lub "miłości", wtedy zamiast "przez zwodzenia" będzie: "w agapach ich": "niewiedze".
ὀφθαλμοὺς ἔχοντες μεστοὺς μοιχαλίδος καὶ ἀκαταπαύστους ἁμαρτίας, δελεάζοντες ψυχὰς ἀστηρίκτους, καρδίαν γεγυμνασμένην πλεονεξίας ἔχοντες, κατάρας τέκνα· oculos habentes plenos adulterii, et incessabilis delicti. Pellicientes animas instabiles, cor exercitatum avaritia habentes, maledictionis filii: oczy mający napełnione cudzołożnicą i niepowstrzymane (od) grzechu; łowiący na przynętę dusze nie postawione mocno; serce wyćwiczone (w) zachłanności mający; przekleństwa dzieci;
καταλείποντες εὐθεῖαν ὁδὸν ἐπλανήθησαν, ἐξακολουθήσαντες τῇ ὁδῷ τοῦ Βαλαὰμ τοῦ Βοσόρ, ὃς μισθὸν ἀδικίας ἠγάπησεν derelinquentes rectam viam erraverunt, secuti viam Balaam ex Bosor, qui mercedem iniquitatis amavit: pozostawiając prostą drogę, zabłąkali się, uległszy drodze Balaama, (syna) Bosora*, który zapłatę niesprawiedliwości umiłował,
* Inne lekcje: "Beora"; "Beoorsora".
ἔλεγξιν δὲ ἔσχεν ἰδίας παρανομίας· ὑποζύγιον ἄφωνον ἐν ἀνθρώπου φωνῇ φθεγξάμενον ἐκώλυσεν τὴν τοῦ προφήτου παραφρονίαν. correptionem vero habuit suæ vesaniæ: subjugale mutum animal, hominis voce loquens, prohibuit prophetæ insipientiam. zawstydzenie zaś miał (za) swoje przekroczenie prawa: bydlę spod jarzma, bez głosu, przez człowieka głos przemówiwszy, powstrzymało proroka odejście od rozsądku.
Οὗτοί εἰσιν πηγαὶ ἄνυδροι καὶ ὁμίχλαι ὑπὸ λαίλαπος ἐλαυνόμεναι, οἷς ὁ ζόφος τοῦ σκότους τετήρηται. Hi sunt fontes sine aqua, et nebulæ turbinibus exagitatæ, quibus caligo tenebrarum reservatur. Ci są źródłami bezwodnymi i tumanami przez nawałnicę popędzanymi, dla których mrok ciemności jest strzeżony.
ὑπέρογκα γὰρ ματαιότητος φθεγγόμενοι δελεάζουσιν ἐν ἐπιθυμίαις σαρκὸς ἀσελγείαις τοὺς ὀλίγως ἀποφεύγοντας τοὺς ἐν πλάνῃ ἀναστρεφομένους, Superba enim vanitatis loquentes, pelliciunt in desideriis carnis luxuriæ eos, qui paululum effugiunt, qui in errore conversantur: Nadmiernie wielkie bowiem czczości głosząc, łowią na przynętę przez pożądania ciała (dla) rozpasań (tych) mało* uciekających od (tych) w łudzeniu** obracających się***;
* Inne lekcje: "istotnie"; "będących", wtedy: "będących uciekającymi od".
** Możliwe: "ułudzie".
*** Metafora życia etycznego.
ἐλευθερίαν αὐτοῖς ἐπαγγελλόμενοι, αὐτοὶ δοῦλοι ὑπάρχοντες τῆς φθορᾶς· ᾧ γάρ τις ἥττηται, τούτῳ δεδούλωται. libertatem illis promittentes, cum ipsi servi sint corruptionem: a quo enim quis superatus est, hujus et servus est. wolność im obiecując, sami niewolnikami będąc zniszczenia; przez co bowiem ktoś jest pokonany, temu dał się uczynić niewolnikiem.
εἰ γὰρ ἀποφυγόντες τὰ μιάσματα τοῦ κόσμου ἐν ἐπιγνώσει τοῦ κυρίου ἡμῶν καὶ σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ, τούτοις δὲ πάλιν ἐμπλακέντες ἡττῶνται, γέγονεν αὐτοῖς τὰ ἔσχατα χείρονα τῶν πρώτων. Si enim refugientes coinquinationes mundi in cognitione Domini nostri, et Salvatoris Jesu Christi, his rursus implicatis superantur: facta sunt eis posteriora deteriora prioribus. Jeśli bowiem uciekłszy od skalań świata przez uznanie Pana [naszego] i Zbawiciela, Jezusa Pomazańca*, (przez) te zaś, znowu wplątawszy się, są pokonani, stały się** im (te) ostatnie gorszymi (od tych) pierwszych.
* Inne lekcje zamiast "Pana naszego i Zbawiciela, Jezusa Pomazańca": "Pana i Zbawiciela naszego, Jezusa Pomazańca"; "Pana naszego, Jezusa Pomazańca, i Zbawiciela naszego": "Pana i Zbawiciela, Jezusa Pomazańca": "Pana naszego, Jezusa Pomazańca".
** W oryginale liczba pojedyncza przy podmiocie w liczbie mnogiej rodzaju nijakiego, co jest dopuszczalne w gramatyce greckiej.
κρεῖττον γὰρ ἦν αὐτοῖς μὴ ἐπεγνωκέναι τὴν ὁδὸν τῆς δικαιοσύνης ἢ ἐπιγνοῦσιν ὑποστρέψαι ἐκ τῆς παραδοθείσης αὐτοῖς ἁγίας ἐντολῆς. Melius enim erat illis non cognoscere viam justitiæ, quam post agnitionem, retrorsum converti ab eo, quod illis traditum est, sancto mandato. Lepiej bowiem byłoby* (dla) nich nie uznać drogi sprawiedliwości, niż uznawszy odwrócić się od** przekazanego im świętego przykazania.
* W oryginale indicativus praeteriti, oznaczające czynność nierzeczywistą w teraźniejszości.
** Inne lekcje zamiast "odwrócić się od": "zawrócić od"; "ku tym za zawrócić od".
συμβέβηκεν αὐτοῖς τὸ τῆς ἀληθοῦς παροιμίας, Κύων ἐπιστρέψας ἐπὶ τὸ ἴδιον ἐξέραμα, καί, Ὗς λουσαμένη εἰς κυλισμὸν βορβόρου. Contigit enim eis illud veri proverbii: Canis reversus ad suum vomitum: et, Sus lota in volutabro luti. Przytrafiło się im (to) (z) prawdomównego przysłowia: Pies, (który zawrócił) do swoich wymiocin, i Świnia, (która się obmyła) ku kałuży błota.
3
Chrystus powróci!
Ταύτην ἤδη, ἀγαπητοί, δευτέραν ὑμῖν γράφω ἐπιστολήν ἐν αἷς διεγείρω ὑμῶν ἐν ὑπομνήσει τὴν εἰλικρινῆ διάνοιαν Hanc ecce vobis, carissimi, secundam scribo epistolam, in quibus vestram excito in commonitione sinceram mentem: Ten już, umiłowani, drugi wam piszę list, w których rozbudzam waszą przez przypomnienie nieskażoną myśl,
μνησθῆναι τῶν προειρημένων ῥημάτων ὑπὸ τῶν ἁγίων προφητῶν καὶ τῆς τῶν ἀποστόλων ὑμῶν ἐντολῆς τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος. ut memores sitis eorum, quæ prædixi, verborum, a sanctis prophetis et apostolorum vestrorum, præceptorum Domini et Salvatoris. (by) przypomnieć sobie (o) wcześniej powiedzianych słowach przez świętych proroków i (o tym) wysłanników waszych przykazaniu Pana i Zbawiciela;
Zgodnie z 2P 1.16 rozwija teraz Autor listu drugi temat, mianowicie paruzję, czyli powtórne przyjście Jezusa Chrystusa na sąd, podkreślając łączność tego drugiego listu z jakimś poprzednim, którym może być jedynie 1 P. Co do oczekiwań eschatologicznych należałoby tu przypomnieć 1P 4.7 (kom.).
τοῦτο πρῶτον γινώσκοντες ὅτι ἐλεύσονται ἐπ᾽ ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν ἐν ἐμπαιγμονῇ ἐμπαῖκται κατὰ τὰς ἰδίας ἐπιθυμίας αὐτῶν πορευόμενοι Hoc primum scientes, quod venient in novissimis diebus in deceptione illusores, juxta proprias concupiscentias ambulantes, to najpierw wiedząc, że przyjdą w ostatnich dniach [w] szyderstwie szydercy, według własnych pożądań ich idący
καὶ λέγοντες, Ποῦ ἐστιν ἡ ἐπαγγελία τῆς παρουσίας αὐτοῦ; ἀφ᾽ ἧς γὰρ οἱ πατέρες ἐκοιμήθησαν, πάντα οὕτως διαμένει ἀπ᾽ ἀρχῆς κτίσεως. dicentes: Ubi est promissio, aut adventus ejus? ex quo enim patres dormierunt, omnia sic perseverant ab initio creaturæ. i mówiący: "Gdzie jest (ta) obietnica przybycia Jego? Od kiedy* bowiem ojcowie zasnęli**, wszystko tak trwa od początku stworzenia".
* Ściśle: "Od którego (dnia)".
** Zamiast: umarli.
λανθάνει γὰρ αὐτοὺς τοῦτο θέλοντας ὅτι οὐρανοὶ ἦσαν ἔκπαλαι καὶ γῆ ἐξ ὕδατος καὶ δι᾽ ὕδατος συνεστῶσα τῷ τοῦ θεοῦ λόγῳ, Latet enim eos hoc volentes, quod cæli erant prius, et terra de aqua, et per aquam consistens Dei verbo: Ukrywa się bowiem (przed) nimi to chcącymi, że niebiosa były od dawna i ziemia z wody i wpośród wody stanąwszy Boga słowem,
δι᾽ ὧν ὁ τότε κόσμος ὕδατι κατακλυσθεὶς ἀπώλετο· per quæ, ille tunc mundus aqua inundatus, periit. z powodu których (ten) wtedy świat wodą zatopiony zginął;
οἱ δὲ νῦν οὐρανοὶ καὶ ἡ γῆ τῷ αὐτῷ λόγῳ τεθησαυρισμένοι εἰσὶν πυρὶ τηρούμενοι εἰς ἡμέραν κρίσεως καὶ ἀπωλείας τῶν ἀσεβῶν ἀνθρώπων. Cæli autem, qui nunc sunt, et terra eodem verbo repositi sunt, igni reservati in diem judicii, et perditionis impiorum hominum. (te) zaś teraz niebiosa i ziemia (przez) to samo słowo przechowane są (dla) ognia, strzeżone na dzień osądzenia i zguby bezbożnych ludzi.
Ἓν δὲ τοῦτο μὴ λανθανέτω ὑμᾶς, ἀγαπητοί, ὅτι μία ἡμέρα παρὰ κυρίῳ ὡς χίλια ἔτη καὶ χίλια ἔτη ὡς ἡμέρα μία. Unum vero hoc non lateat vos, carissimi, quia unus dies apud Dominum sicut mille anni, et mille anni sicut dies unus. Jedno zaś to nie niech ukrywa się (przed) wami, umiłowani, że jeden dzień przed Panem jak tysiące lat i tysiące lat jak dzień jeden.
οὐ βραδύνει κύριος τῆς ἐπαγγελίας, ὥς τινες βραδύτητα ἡγοῦνται, ἀλλὰ μακροθυμεῖ εἰς ὑμᾶς, μὴ βουλόμενός τινας ἀπολέσθαι ἀλλὰ πάντας εἰς μετάνοιαν χωρῆσαι. Non tardat Dominus promissionem suam, sicut quidam existimant: sed patienter agit propter vos, nolens aliquos perire, sed omnes ad pœnitentiam reverti. Nie zwleka Pan obietnicy, ponieważ niektórzy (za) zwlekanie uznają. ale jest wielkoduszny względem was*, nie chcąc, (by) jacyś zginąć. ale (by) wszyscy do zmiany myślenia** dojść***.
* Inne lekcje zamiast"względem was": "względem nas"; "z powodu was".
** W Nowym Testamencie termin techniczny: "nawrócenie".
*** "by jacyś zginąć (…) dojść" - składniej: "by jacyś zginęli, ale by wszyscy do zmiany myślenia doszli".
Ἥξει δὲ ἡμέρα κυρίου ὡς κλέπτης, ἐν ᾗ οἱ οὐρανοὶ ῥοιζηδὸν παρελεύσονται στοιχεῖα δὲ καυσούμενα λυθήσεται καὶ γῆ καὶ τὰ ἐν αὐτῇ ἔργα εὑρεθήσεται. Adveniet autem dies Domini ut fur: in quo cæli magno impetu transient, elementa vero calore solventur, terra autem et quæ in ipsa sunt opera, exurentur. Przyjdzie zaś dzień Pana jak kradnący. W nim niebiosa ze świstem przelecą, elementy zaś paląc się rozwiązane zostaną, i ziemia i (te) na niej dzieła znalezione zostaną*.
* Inne lekcje: "nie zostaną znalezione": "spalą się"; "znalezione zostaną jako rozwiązywane": "przepadną"; bez słów: "znalezione zostaną. Skoro te": bez słów: "i ziemia i te na niej dzieła znalezione zostaną", "znalezione zostaną" - w oryginale liczba pojedyncza, dopuszczalna przy podmiocie liczby mnogiej rodzaju nijakiego.
τούτων οὕτως πάντων λυομένων ποταποὺς δεῖ ὑπάρχειν ὑμᾶς ἐν ἁγίαις ἀναστροφαῖς καὶ εὐσεβείαις, Cum igitur hæc omnia dissolvenda sunt, quales oportet vos esse in sanctis conversationibus, et pietatibus, (Skoro) te tak* wszystkie (rozwiązywane są), jakimi trzeba być [wy]** w świętych zachowywaniach się i nabożnościach,
* Inne lekcje zamiast "Skoro te tak": "Skoro te więc": "Skoro te więc tak": "Skoro te zaś tak"; bez słów: "Skoro te tak".
** "jakimi trzeba być wy" - składniej: "jakimi trzeba, byście byli wy". Inne lekcje zamiast "wy": "my"; bez "wy".
προσδοκῶντας καὶ σπεύδοντας τὴν παρουσίαν τῆς τοῦ θεοῦ ἡμέρας δι᾽ ἣν οὐρανοὶ πυρούμενοι λυθήσονται καὶ στοιχεῖα καυσούμενα τήκεται. exspectantes, et properantes in adventum diei Domini, per quem cæli ardentes solventur, et elementa ignis ardore tabescent? czekając i spiesząc się (na) przybycie Boga dnia, poprzez który niebiosa płonąc rozwiązane zostaną i elementy paląc się stapiają się.
καινοὺς δὲ οὐρανοὺς καὶ γῆν καινὴν κατὰ τὸ ἐπάγγελμα αὐτοῦ προσδοκῶμεν, ἐν οἷς δικαιοσύνη κατοικεῖ. Novos vero cælos, et novam terram secundum promissa ipsius exspectamus, in quibus justitia habitat. Nowych zaś niebios i ziemi nowej według obietnicy Jego oczekujemy, w których sprawiedliwość zamieszkuje.
Διό, ἀγαπητοί, ταῦτα προσδοκῶντες σπουδάσατε ἄσπιλοι καὶ ἀμώμητοι αὐτῷ εὑρεθῆναι ἐν εἰρήνῃ Propter quod, carissimi, hæc exspectantes, satagite immaculati, et inviolati ei inveniri in pace: Dlatego, umiłowani, tych oczekując, postarajcie się, (by) niesplamionymi i nienagannymi przez Niego zostać znalezieni w pokoju,
καὶ τὴν τοῦ κυρίου ἡμῶν μακροθυμίαν σωτηρίαν ἡγεῖσθε, καθὼς καὶ ὁ ἀγαπητὸς ἡμῶν ἀδελφὸς Παῦλος κατὰ τὴν δοθεῖσαν αὐτῷ σοφίαν ἔγραψεν ὑμῖν, et Domini nostri longanimitatem, salutem arbitremini: sicut et carissimus frater noster Paulus secundum datam sibi sapientiam scripsit vobis, i (tę) Pana naszego wielkoduszność (za) zbawienie uznawajcie, tak jak i umiłowany nasz brat* Paweł, według danej mu mądrości napisał wam,
* O braterstwie w wierze.
ὡς καὶ ἐν πάσαις ἐπιστολαῖς λαλῶν ἐν αὐταῖς περὶ τούτων, ἐν αἷς ἐστιν δυσνόητά τινα, ἃ οἱ ἀμαθεῖς καὶ ἀστήρικτοι στρεβλοῦσιν ὡς καὶ τὰς λοιπὰς γραφὰς πρὸς τὴν ἰδίαν αὐτῶν ἀπώλειαν. sicut et omnibus epistolis, loquens in eis de his in quibus sunt quædam difficilia intellectu, quæ indocti et instabiles depravant, sicut et ceteras Scripturas, ad suam ipsorum perditionem. jak i we wszystkich listach, mówiąc w nich o tym, w których są* w pomyśleniu trudne pewne, które (ci) nieuki i nie postawieni mocno przekręcają, jak i pozostałe pisma, na własną ich zgubę.
* W oryginale liczba pojedyncza, dopuszczalna w składni greckiej przy podmiocie w liczbie mnogiej rodzaju nijakiego.
Ὑμεῖς οὖν, ἀγαπητοί, προγινώσκοντες φυλάσσεσθε, ἵνα μὴ τῇ τῶν ἀθέσμων πλάνῃ συναπαχθέντες ἐκπέσητε τοῦ ἰδίου στηριγμοῦ, Vos igitur fratres, præscientes custodite, ne insipientium errore traducti excidatis a propria firmitate: Wy więc, umiłowani, wcześniej poznając strzeżcie się, aby nie (tym) występnych łudzeniem razem odprowadzeni wypadlibyście ze swojego mocnego postawienia,
αὐξάνετε δὲ ἐν χάριτι καὶ γνώσει τοῦ κυρίου ἡμῶν καὶ σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ. αὐτῷ ἡ δόξα καὶ νῦν καὶ εἰς ἡμέραν αἰῶνος. ἀμήν. crescite vero in gratia, et in cognitione Domini nostri, et Salvatoris Jesu Christi. Ipsi gloria et nunc, et in diem æternitatis. Amen. wzrastajcie zaś w łasce i poznaniu Pana naszego i Zbawiciela. Jezusa Pomazańca. Jemu chwała i teraz, i na dzień wieku. [Amen.]